Aşının 7.8 milyara taşınabilmesi için 16 bin jumbo jet gerekiyor

Koronavirüs salgınının geldiği noktayı kıymetlendiren TTT Global Yönetim Kurulu Lideri Dr. Akın Arslan, DÜNYA okurları için BioNTech firmasının geliştirdiği mRNA aşısının -70 santigrat derecede nasıl taşınacağını anlattı. Bu aşının 7.8 milyar dünya insanına 2 doz olarak ulaştırılabilmesi için 16 bin jumbo jet gerekiyor. Dr. Akın Arslan, şunları söyledi:

“Geçen yıl 1 Aralık’ta Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan koronavirüs dalga dalga yayılmaya devam ediyor. Son iki hafta içinde dünyada tespit edilen olay sayısı yüzde 16 arttı. Bilinen hadise sayısı 55 milyonu geçti. Bugüne kadar 1.3 milyon insan hayatını kaybetti. Gerçekteki olay ve vefat sayısının ülkelerin resmi olarak tabir ettiğinden çok daha fazla olabileceği bedellendiriliyor. Afrika, Güney Amerika ve Hindistan üzere birçok geri kalmış bölgede kâfi test yapılamadığından gerçek durumun ne olduğunu görebilmek pek de mümkün değil. Lakin mikroskopla görülebilen, 100 nm’den küçük bir virüs hayatımızın her alanını esir alıyor. Koronavirüs çıktığı Çin’e verdiği ziyandan çok daha büyüğünü Avrupa’ya, Amerika’ya ve gelişmekte olan öbür ülkelere veriyor.

80 trilyon dolarlık dünya iktisadı büyük zorda!

Ekonomik daralma daha bir yılını doldurmadan yüzde 10’ları geçti. Milyonlarca insan işsiz kaldı. Pilotluk üzere dünyanın her yerinde en itibarlı meslekler ortasında kabul gören bir meslek kümesi bile, sıkıntı günler yaşıyor. On binlerce pilot işsiz. İnsanlık 10 aydır büyük bir savaş veriyor. Herkes, bu makus gidişe dur diyebilecek aşının peşinde. 8 milyar dünyanın gözü kulağı aşı ile ilgili gelişmelere kilitlendi. Türkiye de dahil olmak üzere dünyanın çeşitli ülkelerinde onlarca aşı çalışması devam ediyor.

Pfizer tarafından geçen hafta yapılan açıklamada, Alman BioNTech SE firmasıyla birlikte geliştirilen koronavirüs aşısının, klinik denemelerin son kademesinde da başarılı olunduğu tüm dünyaya duyuruldu. 50 bine yakın gönüllüyle yapılan çalışmanın bilgilerinde aşının yüzde 90’dan fazla tesirli olduğu ilan edildi. Aşının bu görünen muvaffakiyetinin aylar sonra koronavirüse karşı insanların artık aşılanabileceği manasına geliyor.

Uzmanların verdiği bilgiye nazaran bir aşı çalışması olağanda 4-5 yıl sürüyor. Pandemi o denli bir acil durum yarattı ki, bu mühlet beklenmeden aşı ruhsatları verilecek üzere duruyor. Pfizer de dahil olmak üzere Moderna/Oxford/AstraZeneca, Sinovac ve daha pek çok ilaç şirketi, aşılarının işe yarayacaklarına dair rastgele bir delil bulunmadan evvel, dozları seri üretmeye başladılar bile. Bu nedenle, Pfizer/BionTech yaz sonunda, üretime başladığından beri yüz binlerce doz aşıyı aslında üretti. Belçika’nın Puurs kentinde doldurulan şişeler, Amerika’ya tedarik sağlayan Pfizer’in ABD’deki en büyük üretim tesisi olan Kalamazoo’dan (Michigan’da) başka eyaletlere ve Avrupa’da dağıtılacak.

İlk müjde Pfizer-BioNTech’ten

BioNTech firmasının Türk kökenli sahipleri Uğur Şahin ve Hasret Türeci öncülüğünde geliştirilen aşı, bir çeşit nükleik asit (RNA) aşısı olarak da tanım ediliyor. Bu kategoride dünyada üretilen birinci aşı olma özelliği taşıyor. Aşı, SARS-CoV-2’yi simüle eden bir mRNA içeriyor. Bu mRNA bir nanopartikül lipid katman ile kaplanarak hücrelerin içine girebilmesi sağlanıyor. Aşı olarak hazırlanan mRNA’lar, hücre içinde kendi kendine çoğalabiliyorlar. mRNA parçacığı, hücre içinde ribozoma tutunup virüse ilişkin proteinlerin üretilmesini sağlayabiliyor. Virüse ilişkin moleküller, gerçek virüs bedene girmeden sunni olarak bu hissi verebildiğinden coronavirüse karşı antikor üretilmesini sağlıyor, böylelikle virüs bağışıklık sistemimize evvelden kodlanarak tanıtılabiliyor.

Bağışıklık meçhul…

En büyük sorun ise bu aşılar ile bağışıklık mühletinin ne kadar olabileceğinin hala çok meçhul olması. Bu durum, yalnızca BioNTech firmasının geliştirdiği mRNA aşısı için geçerli değil; bu hafta başı bir öbür ABD’li şirket Moderna tarafından anons edilen, tıpkı RNA teknolojisiyle geliştirilen ve %94.5 tesirli olduğu açıklanan mRNA-1273 aşısı için de geçerli. Şayet bağışıklık müddeti kısa olursa, ülkeler çok büyük maddi yüklerin altına girmek zorunda kalabilecekler. Salgının önlenememesi nedeniyle bu aşılar olağan kabul edilebilir test mühletlerine nazaran çok daha erken ruhsatlanarak kullanıma sunuluyor. Mecburen yan tesirler, etkenlik durumu, bağışıklık yaratma müddeti, ırk, yaş, cinsiyet vb. kırılımlardaki aktifliği yaygın kullanımdayken görülebilecek.

BioNTech firmasının geliştirdiği mRNA aşısının -70 santigrat derecede taşınması gerekiyor. Nakledildikten sonra ise 5 gün içinde kullanılması gerekiyor. Bu çok önemli bir lojistik sorunu beraberinde getiriyor. Dünyadaki hiçbir kargo/lojistik firması özel yatırım yapmadan -70 santigrat derecede soğuk zincir taşıma yapabilecek bir altyapıya sahip değil. Pfizer/ BioNTech aşısının üretim merkezleri Almanya, Belçika ve ABD olacak. Buradan tüm dünyaya dağıtılması hedefleniyor. Bir tesisten günde 20 kamyon aşı yola çıkarmayı hedefleyen şirket, bir günde toplamda 7.6 milyon doz aşıyı yakındaki havaalanlarından kargo uçaklarına yüklemeyi hedefliyor.

FedEX, DHL ve UPS ile görüşüyor

Aşının koruyuculuk sağlaması ve beklenen etkiyi gösterebilmesi için 3 hafta ortayla 2 doz yapılması gerekiyor. Dünyanın en büyük lojistik operasyonlarından birisi gündeme gelecek. Yapılan hesaplamalar özel olarak hazırlanmış, -70 ile -80 santigrat derece ortasında ultra-soğuk kutulara yerleştirilecek aşı dozlarını dağıtmak için 8 binin üzerinde büyük tip kargo uçağı muhtaçlığı olacağı ortaya çıkıyor. Birinci planlamalara nazaran Pfizer 2020 yılı sonuna kadar 50 milyon doz aşı üretecek, 2021 amacı ise 1.3 milyar doz üretim yapmak. Dünyanın önümüzdeki 2 yıl içinde en az 8 milyar doz aşıya muhtaçlık duyacağı bedellendiriliyor.

Pfizer dünya çapındaki dağıtım için FedEX, DHL ve UPS ile görüşüyor. Havayolu şirketlerinin kargo filoları yetersiz olduğundan birçok büyük havayolu şirketi bir küme yolcu uçağını kargo uçağına dönüştürmeye yönelik planlama yapıyor.

Lojistik dünyası -70 santigrat soğuk zincir ile tanışacak

Bu gayeyle firma tarafından bir valiz büyüklüğünde, ısı denetimli özel taşıma kutuları planlanıyor. Bir kutu bin ile 5 bin ortası doz taşıyacak ve -70 santigrat derece ısıyı 10 güne kadar koruma edebilecek.

Bu kutuların her birinde 5 doz aşı içeren 975 şişe ve kuru buz olacak, toplamda bir kutuda azamî 4.875 doz aşı planlanıyor. Bir dağıtım tesisten günde 20 kamyona kadar aşının havaalanlarına taşınması, dünyanın rastgele bir yerine azamî 3 günde teslimat yapılması hedefleniyor. Günde en az 20 kargo uçağı ile transfer yapılması temel beklenti.

Ayrıca -70 soğuk zincirin koruması, soğuk zincirin tehlikeye gireceği durumda ikaz edilmesi için kutularda gömülü GPS sistemleri ve aşı şişelerinde ısı bedeli -70’in altına düştüğünde renk değiştirecek akıllı etiketler de gündemde.

Soğuk zincirin ziyan görmemesi için taşıma kutularının amaca ulaştığında bir günde azamî 2 kere açılabilmesi müsaadesi var.İhlali durumunda aşılar bozulma tehlikesi ile karşı karşıya kalacak.

Türkiye aşıya 2021’de ulaşabilecek mi?

ABD hala BioNTech mRNA’dan 100 milyon doz sipariş vermiş durumda. Bu yılın sonuna kadar firmanın fakat 50 milyon doz aşı üretebileceğini öngörülüyor. 2021 gayesi ise 1.3 milyar doz. 2020 içinde üretilecek aşının 20-30 milyonunun ABD içinde dağıtılması büyük olasılık. Avrupa Birliği 200 milyon, Japonya 120 milyon, Birleşik Krallık 40 milyon ve Kanada 20 milyon resmi siparişi hala Pfizer’e vermiş durumda.

Resmi sipariş durumu belirli olmayan Türkiye, BioNTech firmasından öncelik alsa bile aşıya en erken 2021’in üçüncü ayından ulaşabilecek üzere görünüyor. Taşıyıcı adaylarından DHL, 2 yıl içinde, nakliyede kullanılacak en az 15 milyon özel ultra-soğuk kutulara gereksinim duyulacağını, dünya çapında 15 binin üzerinde kargo uçuşu olacağını hesaplıyor. Gelişmekte ve yoksul olan ülkelerin kendilerine gelecek aşıların soğuk zincir bozulmadan koruma edilebilmesi için kâfi ultra-soğutuculu yerler yaratma konusunda yatırım yapabilecekleri kuşkulu. -70 ile -80 santigrat derecede soğutma yapabilecek, 1.200 doz civarında aşıyı koruma edebilecek bir soğutucu dolabın maliyeti, -20 santigrat derece soğutma yapan bir dolabın maliyetinden 5-6 kat daha kıymetli. Bir -70 santigrat derece soğutucu fiyatı 15 bin dolara kadar çıkabiliyor. Bu ortada bu soğutucular, Bitcoin üreten bir harika bilgisayar kadar da elektrik gücüne gereksinim duyacak.”

Türkiye’nin aşı maliyeti 8 milyar doları geçebilir

83 milyon insan için gereksinim duyulacak doz sayısı yüzde 20 ziyadesiyle 199.2 milyon dozdur.

ABD Hükümetiyle 100 milyon doz aşı için ön sipariş Mutabakatı yapan Pfizer, bu mutabakat için 1.95 milyar dolar alacak. ABD’ye dozu özel fiyattan 19.5 dolara mal oluyor. Bunun başka ülkeler için fiyatının sipariş ölçüsüne bağlı olarak 30-40 dolar bandında gerçekleşmesini bekliyoruz. Moderna tarafından açıklanan mRNA-1273 aşısının ise yeniden tıpkı bantlarda satılacağı açıklandı. Türkiye 199.2 milyon doz için mutabakat yaparsa aşılar için ödeyeceği sayı en az 5.5-6 milyar dolar civarında olacak. Bağışıklık bir yıl ile hudutlu olursa aşının her yıl yapılması gerekebilecek, bu durum önemli maliyetlere yol açacak. Türkiye tercihini ya da önceliğini BioNTech’in mRNA aşısından yana kullanacaksa, -70 Santigrat derecede aşıların koruma edebileceği; havaalanlarında, kentlerde ve hastanelerde ultra-soğutuculu özel donduruculara muhtaçlık olacak. 1.200 dozun koruma edilebileceği bir dondurucunun maliyeti 15 bin dolara kadar çıkıyor. Türkiye’nin muhtaçlıkları dikkate alındığında yalnızca -70 Santigrat soğutucuları ve depolama sistemleri altyapı yatırım maliyeti 1.24 milyar doların üzerinde olacak. Havaalanlarına gelen aşıların yurt geneline soğuk zinciri bozmadan dağıtılması konusunda da yeniden milyonlarca dolarlık bir lojistik maliyet oluşacak. 10 milyar doz aşının üretimi, lojistiği ve alanda uygulama maliyetleri dünya iktisadına yıllık 1 trilyon doların üzerinde bir maliyet yaratacak. Bu maliyet her ne kadar büyük bir maliyet üzere görünse de koronavirüs ile güzelce köşeye sıkışan ve süratle daralan dünya ekonomisindeki 10 trilyon doların üzerindeki kümülatif kaybın yanında bir şey tabir etmiyor.

Aşıların en az yüzde 15-20’si ziyan olacak

Dünyanın en büyük kargo uçaklarından Airbus A350 bir kezde azamî 2 milyon doz mRNA aşısı taşıyabiliyor. Daha uygun şartlarda taşınabilen bir Rotavirüs aşısından ise 15 milyon taşıyabiliyor. 7.8 milyar insanın muhtaçlığı olan 2 doz aşıyı birinci düzey noktalara taşımak için 16 bin Boeing 747 jumbo jet seferi yapılması gerekiyor. Dünyanın en büyük hava kargo filosunun sahibi olan ABD’li FedEx’in bile 600 kargo uçağı var. Tüm bu projeksiyonları yaparken, her türlü önleme karşın soğuk zincirin bozulması nedeniyle transfer edilecek aşıların en az yüzde 15-20’sinin ziyan olacağı ve kullanılamayacağının da dikkate alınması uygun olacak. Milletlerarası Hava Nakliyeciliği Birliği’nin (IATA) bilgilerine nazaran 10 milyar doz aşının önümüzdeki 2 yıl içinde dünyada ulaştırılabilmesi için 15 bin kargo uçağının yalnızca bu işe tahsis edilmesi gerekiyor. Yeni bir lojistik iktisadı doğacak üzere görünüyor. Ülkelerin sipariş verdikleri aşıların en azından 1/3’ünü, çeşitli depolama düzeylerinde -70 santigrat derecede, soğuk zinciri hiç bozmadan koruyabilecek bir ultra-soğutuculu altyapı kurmaları gerekecek. Bunu zarurî kılan hususlardan birisi aşının azamî etkiyi yaratabilmesi için 3 hafta ortayla iki doz uygulanmasının gerekliliği ve bir kez bozulduğunda 5 günlük son kullanma tarihinin başlaması, geri dönüşü olmaması.