Yasemin SALİH
Birçok bakımdan eşik olan COVID-19 salgınına, sanılanın tersine sıhhat dalı de eksikliklerle yakalandı. Kesimin uzmanlarının yaptıkları en büyük özeleştiri; “Biz bugüne kadar tedavi odaklı hizmet verdik, hastalıkları düzgünleştirmeye çalıştık. Hastalıkları önleyecek hizmetlerimizde zafiyet olduğu için de COVID-19 salgınına hazırlıksız yakalandık” halinde.
Bu sadece sıhhat sisteminin zafiyeti değil aslında, bireyler olarak da hastalanmadan tedbir almak üzere bir refleksimiz, pandemiye kadar yoktu. Kirlenen etraf, giderek tüketimi artan hazır besinler, kent hayatı içinde çok gerilimle yorduğumuz bağışıklık sistemini, COVID-19 salgını gündeme gelince hatırladık. Pandemi; bir manada kamudan vatandaşa kadar her kişiliğin immün düzeneğe prestijini iade etmesine neden oldu. Minik bir virüs; “Bir musibet bin nasihatten evladır” sözünün
hakkını verircesine, hükümetleri de bireyleri de yatırımcıları da asıl ekonomik adımın, bağışıklık sistemine para harcamaktan geçtiği konusunda ikna etti.
Bir anda yatırımlar arttı!
Bağışıklık sistemiyle ilgili farkındalığı 2020 yılında bu alanla kontaklı pazarlardaki finansal sonuçlarda yakından görmek mümkün. Volitan Global’in yaptığı çalışmaya nazaran 2020’de bağışıklığı destekleyen pazarlarda toplam büyüklük 18.22 milyar dolara ulaştı. Bu kestirimlerin çok çok üzerinde olan sayı, yıllık yüzde 11.6 oranında artışı söz ediyor. Sıhhat otoriteleri kelam konusu pazarın 2021’de 20.18 milyar dolara, 2028’e kadar da 31.5 milyar dolara ulaşacağını öngörüyor. Kimilerin nazaran bağışıklıkla ilgili bu sıçrama, pandemi bittikten sonra biraz düşebilir, fakat yeni salgınlarla ilgili senaryolar nedeniyle bir daha ne sıhhat sisteminin ne de bireylerin bağışıklık kavramını bir yana bırakacağı belirtiliyor.
Çünkü bağışıklık sistemine yapılan her kuruş yatırımın, tekrar bir felaket olduğunda iktisada çok daha güçlü bir katkı sağlayacağı hesaplanıyor. Hakikaten; COVID-19’un ortadan geçen bir buçuk yılı aşkın müddette küresel iktisada verdiği ziyan, uzun yıllar akıllardan silinecek üzere durmuyor. Araştırmalara nazaran virüs 2020’de ekonomik üretimde varsayımı 6.1 trilyon dolarlık kayba neden oldu. Yeniden varsayımlara nazaran bu yıl ek olarak 4.41 trilyon dolar daha kaybedilecek.
Aşı sanayisinin ihmali faturayı yükseltti
Tüm sıhhat sistemlerinde toplumsal bağışıklığın en güçlü silahı olarak aşılar gösteriliyor. Meğer ekonomiler pandemiye kadar bu güçlü silah için çok da yatırım yapmamış. Halk sıhhati uzmanları yıllardır hükümetlere ve siyasetçilere aşı tedarikinin çok büyük bir global stratejik öncelik olduğunu ve onu korumak gerektiğini söylemesine karşın ülkeler COVID-19’a hazırlıksız yakalandı. Volitan Küresel Kurucu Ortağı Türkay Ufuk Eren, aşıların her yıl 2 ila 3 milyon ortasında hayat kurtardığına dikkat çekerek, “Ancak üretimi ve pazara sunum basamakları uzun, meşakkatli ve değerli olan bu yatırımlar yıllardır ihmal edildi. COVID öncesinde çok az insan aşıların gerisindeki iş modelleriyle ilgilendi. Global ilaç pazarı 2019 yılında 1.3 trilyon dolar kıymetindeydi. Aşılar bunun yalnızca yüzde 3’ünü oluşturuyordu ve yaklaşık 33 milyar dolar gelir elde ediyordu. Halbuki yalnızca kanser ilaçlarına ilişkin pazar büyüklüğü 142 milyar dolar” diyor.
YILLIK AŞI PAZARI 10 MİLYAR DOLARA ULAŞABİLİR
Pandemiyle birlikte acil oluşan aşı muhtaçlığı ise bütün bu sayıların takla atmasına neden olmuş. Şu anda Faz1 denemelerinde olan her 10 aşıdan 1’inin onaylandığını, Faz3 denemelerinde aşıların yüzde 50 ila 70’inin onaylanmaya devam ettiğini vurgulayan Eren, gelinen noktayı şöyle özetliyor: “Normal aşıların Ar-Ge’lerine toplam harcanan ölçü 25 milyar dolara yakın. Bu, aşıların dünyasında devasa bir şey. Ancak bu sayı pandeminin trilyonlarca olan ekonomik hasarı ile kıyaslanamaz. Aşı için harcanan para, hükümetlerin pandemi sırasında harcadıkları en güzel paradır. Analistler, virüs için yıllık aşı pazarının, bundan sonra yılda 10 milyar dolar ve fazlasına ulaşabileceğini kestirim ediyor.”
Amerika’dan birinci proje geliyor
Bağışıklık sistemine yönelik yatırımların artması, COVID-19 tesirleri düşünüldüğünde sürpriz değil. Bu alanda küresel ataklar de geç kalmıyor. Sıhhat teşebbüslerine yaptığı yatırımlarla dikkat çeken Volitan Global’in Kurucu Ortağı Türkay Ufuk Eren, “Pandemi öncesinde 1.4 trilyon dolarlık ilaç sanayisinin 33 milyar doları aşılara harcanırken, pandemiyle birlikte geçen kısa müddette bu sayı 1 trilyon doları aştı” diyor.
COVID-19’la birlikte bağışıklık sistemini güçlendirmek ismine davranış değişiklikleri de gözlemlendiğini vurgulayan Eren, vegan beslenme trendindeki yükselişi buna örnek gösteriyor. Eren’in paylaştığı bir memleketler arası araştırmaya nazaran sağlıklı ömrün belirleyicileri var. Bunlar; yüzde 40 davranışlar (yaşam biçimi), yüzde 30 genetik faktörler, yüzde 15 toplumsal ortam, yüzde 10 sıhhate erişim kaideleri ve yüzde 5 çevresel faktörler.
İşte bu belirleyiciler ışığında bilhassa Amerika’da şahsî sıhhat uygulamalarının son devirde yükselişe geçtiğini anlatıyor Eren. Genetik kodlardan yaşadığınız toplumsal ortama, beslenmenize kadar her faktörün dikkate alındığı, sonrasında size özel bir sağlıklı ömür kılavuzu oluşturulan sistemler kuruluyormuş artık. Üstelik Amerika’da FitGenetix isminde bir şirket; bireylerin genetik kodlarını, epigenetik yapıyı ve bağırsak florasındaki durumu da ortaya koyan bağışıklık testleri yapıyor. Buna uygun beslenmeden antrenmana hayatınızı biçimlendirecek, asıl maksadı sağlıklı ömür olan bir model çıkarıyor.
FitGenetix ile Volitan, 15 gün kadar evvel yatırımı Türkiye’ye getirmek üzere mutabakat imzaladı. Azerbaycan ve Balkanlar’ın Türkiye’den yönetildiği bir tertibi kapsayan bu muahede sonrasında, çeşitli hastane, klinik ve tabiplerle görüştüklerini belirtiyor Ufuk Eren. Amacı haziranın ikinci haftası prestijiyle harekete geçmek.
BAĞIŞIKLIĞIN DOST VE DÜŞMANLARI
Pandemi ile birlikte hürmette kusur etmek istemediğimiz bağışıklık sisteminin güçlendirilmesiyle ilgili en büyük problemlerden biri, bilgi kirliliği. Uzmanlar, bilimsel temeli olmayan telaffuzların hem birey hem de toplumsal bağışıklık sistemini olumsuz etkilediği ihtarında bulunuyor. Biz de bu çalışmada bilim beşerlerine sorular yönelttik. Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Temel Yılmaz, sanılanın tersine çok sofistike ve karmaşık bir yapıda olan bağışıklık sisteminin aslında harika çalıştığını söylüyor. “Bize düşen bu çarka çomak sokmamak” diyor. Pekala hangi yanlışları yaparak bağışıklık sistemimize ziyan veriyoruz?
Temel Yılmaz, soruyu bağışıklık sistemini kolay bir halde anlatarak yanıtlamaya başlıyor: “Vücuda bakteri, antijen, toksik husus girdiğinde bağışıklık sistemi onu karşılıyor, inceliyor, kıymetlendiriyor, ziyan verecek yapıda olup olmadığına karar veriyor ve hafızada tutuyor. Zira bedene yararlı bakteriler de var. Bağışıklık sisteminin işi bunu ayırt edip savaşmak. Tüm girdilerin kodlarını CD-45 ismindeki hafıza hücrelerine kaydediyor. Bu hücreler, sisteme ziyan verecek yapıyı hayat uzunluğu unutmuyor. Ziyanlı bir bakteri, antijen bedene girmişse bağışıklık sisteminin silahlı kuvvetleri onu çabucak tanıyıp imha ediyor. İşte aşı sistemleri de bu yapı üzerine kuruldu.”
Bağışıklık sistemi üzerinde rol oynayan yüzlerce parametre olduğunu söylüyor Prof. Dr. Yılmaz. “Ben hayatımı bu alana verdim ve hala bilgilerim çok sınırlı” diyerek aslında bilimin bu eksiksiz sistem hakkında çok az şey bildiğini söz ediyor. Ünlü tabibin bağışıklık sistemiyle ilgili dikkat çeken tespitleri, teklifleri ve ihtarlarına kulak verelim:
– VİTAMİNLERİN KATKISI VAR MI?
Müthiş çalışan bir sistem olan bağışıklığa vitamin bombardımanı yaptığınızda, serumlar yüklediğinizde aslında sisteme hiçbir tesirde bulunmuyorsunuz. Bu, son derece saçma bir uygulama. Aldığınız vitamin yüzlerce molekül ortasında süratli bir formda elimine oluyor. Bunun bedeni güçlendirmesi kelam konusu değil. Bir beşerde A vitaminoz olmazsa o bireye dışarıdan vitamin yüklemenin yararı yok. Bilakis ziyanı var. Dışarıdan X, Y vitamini aldığınız vakit bedenin kendi kendine o vitamini yapma yeteneğini baskılıyorsunuz. Örneğin kortizon tedavisinde, biz kortizonu dışarıdan verirsek, bedende onu salgılayan hormonlar otomatik olarak üretimi durduruyor.
– EVVEL EKSİKLİĞİ TESPİT ET
Herhangi bir vitamin eksikliği tespit edilmeden bedene dışarıdan vitamin yüklemek yarardan çok ziyan veriyor. 21 yüzyılda bile hala biz hücre yapısının yüzde 80’ini bilemiyoruz. Mineraller ya da
vitaminlerin bedendeki üretimi, üretimi, günlük ritmi hassas istikrarlara bağlı ögeler. “Şu vitamini 10 gün kullan” dediğinizde insan bedenini allak bullak ediyorsunuz aslında.
– SİSTEMİ HANGİ KUSURLAR BOZUYOR?
Tıpta bağışıklık sistemine ziyan veren üç değerli öge belirlenmiştir. Bunlardan biri hastalıklar. Kronik hastalıklar (diyabet, böbrek yetersizliği) karaciğer hastalıkları, akut enfeksiyonlar, ateşli hastalıklar, kanser üzere hastalıklar, bağışıklık sistemini zayıflatır. Hastalıklar dışında ikinci ziyan veren öge ise gerilimdir. Gerilimin bedende bağışıklık sistemini zayıflattığına dair birçok araştırma var. Gerilimin yanında uykusuzluk, yorgunluk, çok sigara ve alkol tüketimi üzere hayat biçimini yansıtan etkenler de bağışıklık sisteminin düşmanlarıdır.
Bağışıklık sistemi için değerli bir etken de beslenme stili. Organizmanın gereksinimi olduğu kadar protein, yağlar, karbonhidrat, vitamin ve mineral almak bedenin ayakta kalması için kıymetli bir nokta. Bu nedenle bilhassa yaz aylarında uygulanan şok diyetler, süratli kilo verdiren beslenme modelleri, tek besin diyetleri, yalnızca protein tüketmek üzere beslenme tercihler immün sistemi bozar.
– TEK YOL DOĞAL BESLENME
Bağışıklık sisteminin bağlı olduğu kıymetli parametreler var. Beslenme bunlardan biri. Beslenme ile bedeni destekleyecek vitamin ve minerallerin doğal yollardan alınması aslında bu sistemin yapısında var. Bağışıklık sisteminin bir numaralı muhtaçlığı kâfi oranda protein almaktır. Vitamin ve minerallerin zati doğal kaynakları var. Çiğ meyve ve sebzeler en güçlü kaynaklar fakat beşerler bunlardan giderek uzaklaşıyor. Ayrıyeten tohum olan besinlerin da varlıklı vitamin içerikleri bulunuyor. Baklagilleri daha çok tüketmemiz gerekiyor.
– BİR KASE YEŞİL SALATA YETER
Asıl vitamin ve mineral kaynağı yeşil sebzelerdir. Meyvede de vardır lakin früktoza gömülüdür. Yani şeker de almanız gerekir. Sebzedeki vitamin sıfır kalori ile gelir ve daha yüksektir. Günde bir porsiyon yeşil salata muhtaçlığı karşılamaya kâfi. Beşerler avuç avuç vitamin alıyor fakat bir kase salata yemek istemiyor. Meğer antioksidan bakımından da en yüksek kollayıcı bu kasededir. Bir porsiyon yeşil salatada, piyasadaki en yüksek aktioksidan tabletten dört kat fazla antioksidan bulunuyor. Üstelik çok ucuz ve tüm sisteme katkı sağlıyor. Çok şanslı bir ülkede yaşıyoruz. Bunun değerini bilmemiz gerekiyor.
– GÜÇLÜ BAĞIŞIKLIĞIN ŞİFRESİ
Vücudun doğal bağışıklık sistemini güçlendirmenin belirli kuralları var: Doğal, kâfi ölçüde besin almak; vitamin ve mineraller içeren besinler tüketmek. Bunun sihirli bir formülü yok. İstikrarlı beslenmek kıymetlidir. İkinci olarak gerilimden uzak durmak immün sistemi korur. Gerilim üzere organizmayı yoran, zorlayan faktörleri azaltın. Şayet bir hastalığınız varsa ona uygun yaşayın, bu hastalığı yeterli yönetin.
– FAZLA KİLO SİSTEMİ ZAYIFLATIR
Obezite yahut yağ dokusunun artması, kas kütlesinin zayıflaması; organlar, immün sistem ve bu sistemin fabrikası olan kemik iliği üzerinde olumsuz tesirler yaratır. Bilhassa beden kitle indeksi 40’ın üzerinde olan şahısların bağışıklık sistemlerinde zafiyetler olabilir. COVID-19 devrinde bu şahıslarda virüsün tesirinin çok daha ölümcül olduğunu gördük.
– AÇIK HAVADA İDMAN YETERLİ BİR YATIRIM
Bağışıklık sistemini olumlu etkileyen durumlardan biri de oksijendir. Gün içinde farkında olmadan işyerlerimizde, konutlarımızda düşük oksijene maruz kalıyoruz. Bir değerli husus da idman. Hareketli hayat bedenin bütün sistemlerinin işlemesini sağlıyor. İnsan organizması, anabolik ve katabolik devinim içinde. İdman bu organizmanın devinimini en çok sağlayan faktör. Açık havada antrenman yaptığınızda kaliteli bir oksijen de aldığınızdan bağışıklık sisteminiz için kıymetli bir yatırım yapmış olursunuz. Bu nedenle sanılanın tersine COVID-19 virüsünün açık havada bulaşma riski neredeyse sıfırdır. Konuta kapanmak başlı başına sistemi olumsuz etkiledi.
– GENLERİNİZ SİZİ KORUR MU?
Genetik faktörler, bağışıklık sistemi için tesirli lakin belirleyici değildir. Genetik faktör hastalık durumunda tedavide işinize fayda.
‘Güçlü bağışıklık için ruh sıhhatine da yatırım yapmak şart’
İç Hastalıkları Uzmanı Doç. Dr. Murat Köse’ye göre güçlü bir bağışıklık sisteminde güzel beslenme, etraf kaideleri, kaliteli uyku üzere faktörler çok kıymetli fakat en az bu fizikî bahis kadar öne çıkan diğer bir öge var: Gerilim ve depresyon. Yani ruh sıhhati.
Stresin bağışıklığı baskılayan kıymetli bir etken olduğunu aktaran Köse, Türkiye’de pandemiyle birlikte önemli bir ruhsal tablo oluştuğuna dikkat çekiyor. Türk halkının yüzde 25-30’unun majör depresyonda olduğunu söyleyen Köse, şöyle devam ediyor: Bu, toplum olarak virüse karşı savaşımızda bağışıklığın önündeki kıymetli manilerden biri. Zira COVID-19 insanları yalnızca fizikî değil ruhsal olarak da etkiledi. Bize gelen hastalarda bir yılı bulan nefes darlığı, saç dökülmesi, uykusuzluk, kronik yorgunluk üzere şikayetler alıyoruz. COVID geçiren 65 yaş üste bireylerde bellekte zayıflama, konsantrasyon zahmeti, depresyon üzere zihinsel sıkıntılar dikkat çekiyor. Bunlar da bağışıklık sisteminin düşmanlarıdır. Bu nedenle diyoruz ki; hazır besinlerden uzak durun, haftada en az 150 dakika yürüyün, sistemli uyuyun. Bilinçsiz vitamin kullanmayın, destek gereksiniminizi evvelce tahlillerle belirleyin.
Hastanelerde bağışıklığa odaklanan yatırımlar artacak
Özel Hastaneler ve Sıhhat Kuruluşları Derneği Lideri Dr. Reşat Bahat da sıhhat yatırımcılarının COVID-19 öncesinde bağışıklık konusunu ihmal ettiği tarafındaki özeleştiriye katılanlardan.
“Pandemide gördük ki; kilolu, hiper tansiyonu olan, idman yapmayan, uykusuzluk çekenler virüse karşı daha dayanıksız” diyen Dr. Reşat Bahat, şöyle devam ediyor: “Biz hastaneler olarak hasta olanı tedavi etmeye odaklandık. Talep de bu istikametteydi. Artık tedaviden çok bağışıklık sistemini güçlendirmeye yatırım yapacağız.”
Dr. Reşat Bahat’ın sistemdeki yatırım trendini ortaya koyan tabirlerde “yaşam koçluğu” da var. Hastane yatırımcısının pandemi sonrasında şekillenen iş modelini şöyle anlatıyor Bahat: “Bundan sonra hastanelerde spor salonları, psikologlar, psikiyatristler, diyetisyenler, beslenme uzmanları ve tabiplerden oluşan esirgeyici sıhhat kompleksleri kurulacak. Bunlara yatırım yapılacak. İçinde hayat koçları da olacak. Rehabilitasyon merkezleri ile wellness tertipleri ortasında bir yapılanmadan bahsediyorum. Yalnızca doktorlar değil, kapsayıcı tıp ögelerinin da bir ortada çalıştığı, bireye özel dizaynların yapıldığı alanlara yatırımlar ağırlaşacak. Bu alanlarda iş birlikleri artıyor. Bu, yeni bir yatırım alanı olarak sıhhatte istihdamın da yükselmesine neden olacak.”
