Çabucak hepimiz hayatımızın bir periyodunda tanışmışızdır bu Erteleme denen zorlukla. Bizi zorlayan durumlarda vakit zaman gecikmiş, kaçınmış ve ertelemişizdir. Yapmanız gereken bir ya da birkaç işi geciktirmiş, sonraya bırakmışızdır.
Sokrat ve Aristo bile kendi devirlerinde Erteleme için “Akrasia” tarifini oluşturmuşlardır. Yargılama marifetinize karşın yapmanız gereken bir davranış yerine öteki bir davranışı yapmayı seçme olarak tanımladıkları Akrasia, Erteleme’nin o periyottaki ismidir.
Pekala, neden erteleriz? Yapmamız gerektiğini bilmemize karşın bu erteleme, kaçınma davranışımızı neler tetikler?
Davranışçı yaklaşım Erteleme’nin insan beyninin anlık doyum ve mükafatları gelecekteki doyum ve ödüllerden daha bedelli ve ulaşılabilir görmesinden kaynaklı olduğunu tabir eder.
Biraz anlaşılır ve gözümüzde canlandırabilir yapalım şu cümleyi: Bir Şimdiki Siz varsınız, bir de Gelecekteki Siz. Kendimize amaçlar koyarız; bir lisan öğrenmek, kitap yazmak, sağlıklı beslenmek, emeklilik için bir kenara para koymak, vb. Tüm bu amaçlar Gelecekteki Siz içindir. Gelecekte nasıl bir hayatınızın olacağını gözünüzde canlandırırsınız. Gelecekteki Siz uzun vakit sonra gelecek ödüllere bakarak strateji belirler ve harekete geçmenin değerini kavrar.
Lakin Gelecekteki Siz maksatlar koyarken, harekete geçecek olan Şimdiki Sizdir. Karar verme vakti geldiğinde, Gelecekteki Siz için değil, yalnızca Şimdiki Siz için verirsiniz kararı. Şimdidesiniz. Ve yalnızca Şimdiki Siz için karar verebilirsiniz. Beynimiz sürekli anlık doyumları sever, uzun vakit sonra gelecek mükafatları değil.
Gelecekteki Siz formda ve sağlıklı olmak ister, ancak Şimdiki siz baklava yemek ister. Elbette ki herkes ileride obezite ile tanışmamak ve sıhhatinizi kaybetmemek için sağlıklı beslenmenin gerekliliğini bilir, lakin bir tanecik baklavadan bir şey olmaz ki, diyabet, kalp ve damar hastalıkları çook uzakta, baklava ise harika.
Tıpkı üstteki örnek üzere, emeklilik için artık yalnızca SGK’nın yetmediğini, mutlak ferdî emeklilik gerektiğini gençler biliyor.
Bunun için de bugünkü gelirlerinin bir kısmını ayırmaları gerektiğinin farkındalar. Fakat meczuplar üzere gitmek istediğiniz Rolling Stones konserine bulamadığınız bileti arkadaşınız ön sıralardan, lakin beş aylık BES ödemeniz meblağında size bulabileceğini söylüyor. 5 ay geç emekli olmanın problem yaratabileceğini biliyorsunuz, ancak oraya daha çoook var. Artık bu konser kaçmaz. Şimdiki Siz natürel ki anlık doyumu seçer ve Angie’yi canlı dinler.
Bu nedenledir hayatımızı değiştirme kararı ile yattığımız gecenin sabahında eski alışkanlıklarımızla kalkmamız.
Beyniniz uzun periyotlu kazanımları çok kıymetli bulur, lakin anlık doyumlar ebediyen öne geçer.
Şimdiki Siz’i harekete geçirmek için uzun vadeli sonuçlar ve ödüllere güvenemezsiniz. Vermeniz gereken kararlarda, yapmanız gereken başlangıçlarda gelecekteki ödül ve cezaları bir biçimde ana çekmelisiniz. Gelecekte karşılaşacağınız sonuçları andaki sonuçlara çevirmelisiniz.
İşte Erteleme’den harekete geçtiğimiz an bunu başardığımız andır.
Diyelim ki bir rapor yazmanız gerekiyor. Aslına bakarsanız, haftalardır biliyorsunuz bu raporu yazmanız gerektiğini ve her gün bir sonraki güne erteleyerek haftaları geçirdiniz. Midenizde hafif bir ağrı ve korku yaşıyorsunuz raporu yazmanız gerektiğini düşündükçe, lakin bu sizi harekete geçirmiyor. Bu hafif mide ağrısı ve korkuyu suçluluk hisleri ve kendinize kızgınlığınız takip ediyor. Erteleme müddetiniz uzadıkça Erteleme Sancınız dayanması güç bir düzeye ulaşıyor. Derken yumurta kapıya dayanıyor ve gelecekteki sonuçlar birden andaki sonuca dönüşüyor. Ve siz ya tam vaktinde ya da küçük bir gecikmeyle raporu yetiştirdiğinizi görürsünüz. Erteleme’nin sancısı tepe yapmış ve siz Hareket Çizgisi’ni geçmişsinizdir.
Erteleme’nin ortalarında en yüksek düzeyde olan huzursuzluk, Harekete Geçme Anı’nı aştığınız an düşmeye başlar. Aslına bakarsanız, hareket sürecindeki huzursuzluk Erteleme sürecindeki huzursuzluktan çok daha düşüktür. Erteleme sürecindeki suçluluk duygusu, utanç ve telaş, hareket sürecindeki efor ve güçten çok daha zorlayıcıdır.
Istırap aslında işi yapmakta değildir, yalnızca işe başlamaktadır.
Erteleme’kten vazgeçmek istiyorsanız, Şimdiki Siz’in işe başlamasını kolaylaştırıp, işe başladıktan sonra motivasyonun geleceğine güvenmelisiniz.
Ertelemenin birçok nedeni vardır, bunlardan birisi de mükemmeliyetçi yapıdır. Mükemmeliyetçi bireyler rastgele bir işe başlamak için tüm kuralların oluşmasını beklerler. Lakin birden fazla vakit koşullar işe başladıktan sonra tamamlanır. Kuralların tamam ve harika olmasını beklediğimiz mühlet aslında külfetli bir Erteleme sürecidir. Unutmayın motivasyon sürekli başladıktan sonra oluşur, öncesinde değil. Koyduğunuz yüksek standartlarınız işinizin önünde kocaman bir pürüz olarak durur.
Bir işi tam manasıyla, harika bir biçimde, tamamlayacağınıza olan inancınız tam değilse, işi yapmaktan sonuna kadar kaçınırsınız.
Lakin, mükemmeliyetçiler mikroda mükemmeliyet yoktur. Mükemmeliyet yalnızca makrodadır. Yani cihan harikadır, fakat biz bu boyutta eksiksiz olamayız. Birimiz eksik, birimiz fazla olmalıyız bir bahiste ki, bir ortaya geldiğimizde bütünü oluşturup kainattaki harikalığın kesimi olabilelim. Herkes kusursuz olup harikası başarabiliyor olsaydı, bir ortada yaşar mıydık?
Siz elinizden gelenin en uygununu yapın. Her sonuç bu durumda başarılı olacaktır.
Artık gelelim temel soruya; pekala, bu Erteleme Davranışı’ndan nasıl kurtulacağız?
Bunun için farklı stratejiler var. Haydi, birkaçına bakalım:
1. Öncelikle Erteleme davranışınız ile yüzleşin.
Mazeretlerden kurtulun. Kendinize doğruyu ne kadar çabuk ve açık söylerseniz, o kadar süratle baş etme ya da kurtulma usullerine yönelirsiniz. Bilin ki mazeretler üretmek yüzleşmekten daha fazla güç harcatır size.
2. Harekete geçtiğinizde oluşacak mükafatın yerini alacak, ana ilişkin bir ödül oluşturun.
Yapmanız gerekeni yaptığınızda oluşacak mükafatın yanısıra yapmanız gerekeni yapmaya başladığınız ya da yaptığınız esnada size doyum verecek diğer bir doyum eklemelisiniz, yani bir Cazibe Bileşkesi oluşturmalısınız. Uzun vadede sizin için uygun olacak bir davranışı bugün size kendinizi âlâ hissettirecek bir davranış ile bağlamanızdır Cazibe Bileşkesi. Kısaca: Ertelediğiniz hareketi gerçekleştirirken sevdiğiniz bir şey yapın. Mesela:
• Spor yaparken epeydir okumak istediğiniz kitabı sesli olarak dinleyin.
• Birikmiş maillerinizi okurken masaj yaptırın.
• Ütü yaparken ya da konut işlerini sisteme koyarken epeydir izlemek istediğiniz bir diziyi ya da konseri açın.
• Sizi zorlayan bir iş arkadaşınızla yapmanız gereken aylık toplantınızı en sevdiğiniz restoranda yemek yerken gerçekleştirin.
Bir kâğıdın sol tarafına yapmayı sevdiklerinizi, sağ tarafına da ertelediklerinizi yazın. Sonra seçin içinden.
Günlük gayeler koyun ve kendinizi ödüllendirin.
3. Ertelemenin bedellerini acilleştirin.
Yapmanız gerekenleri ertelemenin bedellerini hemen ödemenin birçok yolu var. Diyelim ki, sabah sporu yapıyorsunuz. Bir hafta boyunca sabah sporunu ihmal etmeniz elbette ki sıhhatinizi çabucak bozmaz. Bir haftalık bir ihmal yalnızca tembellikle geçen mühlet sonunda spora geri döndüğünüzde birkaç gün bedeniniz ağrımasına neden olur. Fakat sabah sporunu yalnız yapmak yerine, bir arkadaşınız ya da bir hoca ile yapmayı seçerseniz, spor yapmamanın bedelini arkadaşınızı ya da hocanızı yarı yolda bırakarak süratle ödemiş olursunuz.
4. Ertelemeden vazgeçmek için ileriye yönelik taahhütler oluşturun.
Örneğin diyet yapmak istiyorsanız, toplu alışveriş yapmayın, azar azar alın. Bunun yanısıra kilo verdiğinizde almak istediğiniz giysiyi alın ve gözünüzün önüne asın. Amaca her yaklaştığınızda o giysi ile birlikte kullanacağınız bir aksesuarı alın ve yeniden göreceğiniz bir yerde tutun. Bir mühlet sonra o giysiyi gerekli aksesuarları ile o gitmekten çok keyif alacağınız açılışta kullanmak için önemli efor gösterdiğinizi göreceksiniz.
5. Yapmanız gerekeni ulaşılabilir hale getirin.
Genel olarak Erteleme başlama safhasında gerçekleşir. Bir başına oturunca, bir başlayınca sürdürmek sürekli daha kolaydır.
İşlerinizi küçük küçük modüllere bölün. Doyumlar ulaşılabilir olsun. İşler küçükse erteleme de o kadar az oluşur.
5 dakikalık modüllere bölün işin başlangıcını. Her 5 dakika sonunda bir ödül verin kendinize. Sonrasında 10 dakikaya çıkartın, 20, 30, o denli devam edin. Çok işe yaradığını göreceksiniz.
6. İçsel diyaloğunuzu farklılaştırın.
“Yapmalıyım, yapmam lazım”ları “yapmayı tercih ediyorum” ile değiştirin. Denetimin sizde olduğunu görün.
7. Dikkatinizi dağıtacakları ortadan kaldırın.
Telefonunuzun sesini kapatın, ekranı aykırı çevirip kapatın, maillerinizi kapatın. Çalıştığınız alanı güzel aydınlatın. Kesinlikle baktığınızda keyif alacağınız, size hoş hisler hissettirecek bir bitki ya da suyun içinde renkli taş üzere güzel bir nesne bulundurun masanızın üzerinde.
8. Dengeli olun.
Günlük stratejilerle Erteleme’yle nasıl baş edeceğimizi belirledik. Artık gelelim uzun vadeli alışkanlıklar oluşturmaya.
Vakit zaman Erteleme’ye geri dönmemizin değerli bir sebebi de neyin değerli olduğuna ve nereden başlayacağımıza karar verebileceğimiz net bir sistem kurmamamızdır.
En yeterli verimlilik sistemlerinden birisi de aslında en kolay olanıdır.
• Her iş gününüzün sonunda sonraki gün bitirmeniz gereken en kıymetli 5 işi yazın.
• Ehemmiyetlerine nazaran sıralayın.
• Sonraki gün işin başına oturduğunuzda yalnızca birinci hususa odaklanın. Birinci unsur bitene kadar yalnızca o mevzu ile ilgili çalışın.
• Birinci husus bitince ikinci hususa geçin.
• Listeyi çalışma saatinizi bitene kadar tıpkı kural ile takip edin.
• Sonraki gün için 5 unsurluk yeni bir liste yapın. O günden kalanlar varsa, 5 unsurluk liste onları da kapsasın.
• Bu türlü devam edin.
Tüm bunlar Erteleme Davranışı’nızın patolojik olmadığını düşündüğümüzde geçerlidir. Şayet patolojik bir Erteleme Davranışı’nız varsa, mutlak bir uzmandan takviye almalısınız. Bu davranışınızın altında yatan tetikleyicileri bulmak lazımdır. Dikkat eksikliği, obsesif kompulsif davranış, tasa bozukluğu, depresyon üzere değerli bozukluklar olabilir. Ya da büyürken aldığınız şartlı kabul ve onay sonucunda gelişen performans korkusu ya da mükemmeliyetçilik üzere nedenler olabilir. Bunlar ile kendi başınıza baş etmeye çalışmak yerine mutlak bir uzman takviyesi alın ve uzun vakittir kahır yaratan bu Erteleme Davranışı’ndan kurtulun.
Son derece çarçabuk işlere başlayabilmeniz dileğiyle,
Dr.phil. R. Meltem KAVCAR SIRMALI
8 Ocak 2019
