Bir insan nasıl oluyor da bir diğerine ziyan verebiliyor? Şort giydi mazeretiyle tekme atılan hemşire bayanı hatırlayın. Hepimizi öfkelendiren ve şaşkına çeviren bunun üzere şiddet olaylarını günlük hayatta sıkça duyuyoruz. Neden saldırganca davranıyoruz hiç düşündünüz mü? Biyolojik bir grup sebepleri olabilir mi yoksa büsbütün öğrenilmiş bir davranış mı? Bu soruları cevaplamadan evvel saldırganlık olgusunu açıklamakta yarar var. Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) saldırganlığı büyük bir halk sıhhati sorunu olarak ele alıyor. WHO saldırganlığı “sonucunda yaralanma, vefat, ruhsal hasar, gelişimi bozma üzere ziyanlar veren ya da verme potansiyeli olan biçimde öbür biri, kümeye ya da topluma karşı fizikî gücün şuurlu ve kasıtlı kullanımı” olarak tanımlıyor. Tıpkı vakitte saldırganlığın suçluluk ve birçok ruhsal bozuklukla bağlı olduğu düşünülüyor.
Pekala İnsanoğlu Neden Saldırgan?
Psikanalitik bakış açısına nazaran saldırganlık doğuştan var olan temel dürtülerden biri. Bu yaklaşıma nazaran, kişinin bir gayeye ulaşma konusunda eforu engellendiğinde saldırganlık davranışı ortaya çıkıyor. Ve birçok vakit bu davranış engellenmeye sebep olan kaynak yerine, daha “zayıf” bireylere yöneltiliyor. Mesela, iş yerinde yöneticisi tarafından herkesin içinde azar işiten bir çalışanın o an reaksiyon göstermeyip yarım saat sonra arayan oğluyla saldırgan bir üslupla konuşması üzere bir katarsis gerçekleşebiliyor. Psikanalitik bakış yaşanan bu katarsis, psişik gücün dağılması ve boşaltılması açısından fonksiyonel görüyor. Emsal halde evrimsel yaklaşım da saldırganlığı engellemelerle dolu geçmişimizin sonucu olarak görüyor.
Toplumsal Öğrenme Yaklaşımı ise saldırganlığı doğuştan bir dürtüden çok öğrenilmiş bir reaksiyon olarak ele alıyor. Bu yaklaşıma nazaran, her engellenmişlik saldırganlığa yol açmak zorunda değildir. Engellenen bireyde bir huzursuzluk hissi oluşur. Ancak bu durumda verilen reaksiyon saldırganlık olabileceği üzere yardım istemek, meseleden kaçmak ve ya üzerine gitmek, husus ve alkol kullanımına yönelmek üzere pek çok davranışla sonuçlanabilir. Kişi bu durumda yaşantısında saldırganca davranışın pekiştirildiğine şahit olmuşsa taklit yoluyla saldırganlık yansısı sergileyecektir. Şiddete maruz kalan yahut şahit olan çocukların hem çocukluk hem yetişkinlik yıllarında daha fazla şiddet içeren davranış sergilediği biliniyor. Bu üzere bilgiler saldırganlığın öğrenilen ve taklit edilen bir davranış olduğunu kanıtlarken toplumsal etrafın ehemmiyetine de dikkat çekiyor.
Saldırgan Beyin, Şiddet Sever Hormonlar
Günümüzde saldırganlığa toplumsal etrafın tesiri kabul görmekte. Ancak, yapılan çalışmalar tek neden olarak tanımlanamayacağını gösteriyor. Günümüzde nörogörüntüleme çalışmaları sonucu artık beyinde birtakım bölgelerin saldırganlık davranışı ile alakalı olduğunu biliyoruz. Mesela karar verme, planlama, muhakeme yapma, his ve davranışların denetiminden sorumlu olan frontal lobun hasar alması dürtülerin denetiminde sorunlara yol açıyor. Bu şahıslar empati kurmada ve olumsuz davranışları değerlendirmede sorun yaşayarak saldırgan davranabiliyor. Prefrontal bölgedeki hasar ise hislerin düzenlenmesinden sorumlu limbik sistemin işleyişini bozarak bireyin içgörü yeteneğini azaltıyor.
Yapılan çalışmalar agresyonun (saldırganlık) genetik temellerinin olduğunu da göstermekte. DNA’sında düşük serotonin taşıyıcı geni (SLC6A4) bulunanların yüksek olanlara kıyasla 2 kat daha fazla olduğu saptanmıştır. Tekrar dopamin taşıyı geni (DAT1) ile ilgili bir çalışma da saldırganlığın bu genle ilgisini göstermekte. Ulusal Ergen Sıhhati Uzunlamasına Çalışması’nda 2500 ergen ve yetişkinden toplanan bilgiler sonucunda DAT1 ve DRD2 genleri ergenlerdeki problemli agresif davranışlarla bağlı bulunmuştur. Genetik yatkınlığa ek olarak kimi hormonların olağandan az ya da çok salgılanması da agresif davranışla bağlantılı bulunmuştur. Mesela, testesteron düzeyindeki yükseklik şiddet ve saldırganlıkla alakalıdır. Oksitosin seviyesindeki azalma ise anksiyeteye tesir ederek saldırganca davranışa sebep olmaktadır. Yeniden vazopressin hormonunun da saldırganlığı arttırdığına dair bir çok araştırma mevcut. Tüm bu çalışma sonuçları saldırganca davranışın beyindeki birtakım aksamalarla da bağlı olabileceğini gösteriyor.
Biyolojik yatkınlığa ek olarak doğumda yaşanan komplikasyonlar sonucu ya da hamilelik devrinde unsur kullanımının beyinde birtakım hasarlara yol açtığını, dopamin ve serotonin düzeylerini azalttığını ve bunun sonucunda da davranış bozukluklarına yol açtığını bilmekteyiz.
Saldırgan Kişilik Mi? Saldırgan Etraf Mi?
Saldırganlığın ferdî ve çevresel tesirleri de kıymetli tetikleyiciler elbette. Bireyin bilişsel kapasitesinin ve zekasının saldırganca davranışta belirleyici olduğu biliniyor. Düşük benlik hürmetine sahip, sert mizaç özellikleri sergileyen, ihmal ve istismara maruz kalmış, malnutrisyon (kötü ve yetersiz beslenme) geçmişine sahip bireylerde daha çok rastlanan bir durum. Ayrıyeten agresif davranışların önemli formlarına erkeklerde daha sık rastlanıyor.
Farrington ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada da şiddet ve kabahat davranışı ile bağlantılı olarak; fakirlik, ailede hata geçmişi, makus kaidelerde büyütülme, okulda başarısızlık, dikkat eksikliği ve hiperaktivite, çocuklukta antisosyal davranışlar üzere çevresel ve ferdi faktörler sıralanmakta.
Şiddet Şiddeti Doğuruyor
Kabahat, şiddet davranışı ve antisosyal davranışlar ile yakından bağlantılı. Çocuklarda suça karışma ve saldırganlık, düşük öz denetim ve hata işleyen akran kümelerinde vakit geçirmek ile direkt temaslı. Türkiye’de hükümlü 15-18 yaş ortasında 235 genç ile yürütülen araştırmada, %66’sının fizikî şiddetten ötürü karar giydiği saptanmış ve bu gençlerin 179’u çocukluk devrinde ağır fizikî şiddete maruz kaldığını belirtmiştir. Şiddet ortamında yetişen, maruz kalan ya da şahit olan çocuklar bunu bir sorun çözme usulü olarak görerek bunu tüm hayatları boyunca sürdürebilmekte. Böylelikle şiddet şiddeti doğurarak yaşantılar sonucu kuşaklar uzunluğu aktarılabilmekte. Natürel ki bunun tek etmeni olumsuz toplumsal etraf olarak görülemez. Üstte saydığımız üzere ferdi farklılıklar, genetik yatkınlık, beyin yapısındaki aksaklıklar da saldırganlığı tetikleyen faktörler. Ama, genetik yatkınlığı olan bir birey saldırgan olacak diye bir durum kelam konusu değil. Bu durum olumsuz şartlar tarafından tetiklenmedikçe ortaya çıkmaya da bilir. Yani tek belirleyici olmasa da toplumsal etraf tesirli bir belirleyici üzere görünmekte. Bu yüzden bilhassa ömrün birinci yıllarındaki miniklerimizi olabildiğince olumsuz şartlardan uzak tutmakta, davranış denetimlerinde sorun olduğunu düşünürsek bir uzamana danışmakta yarar var. Şiddetin olmadığı hoş bir dünya dileğiyle..
Kaynaklar
Smith, E.E., Hoeksema S.N., Fredrickson, B., Loftus, R.G. (2014). Psikolojiye Giriş. (Ö. Öncül ve D. Ferhatoğlu, çev.). Ankara: Arkadaş Yayınevi (Orijinal çalışma basım tarihi 2003).
Yalçın, Ö. ve Erdoğan, A. (2013). Şiddet ve agresyonun nörobiyolojik, psikososyal ve çevresel nedenleri. Psikiyatride Aktüel Yaklaşımlar, 5(4), 388-419.
