BORDERLİNE KİŞİLİK BOZUKLUĞU “SENDEN NEFRET EDİYORUM, BENİ SAKIN TERKETME!”
Kim söyler bu cümleyi? Nasıl bir ruhsal yapılanmaya sahip kişi bu ambivalansın, ikircikli hissin, çelişkinin içerisindedir? Bunu anlayabilmek için insanın gelişimsel kıssasına, Margaret Mahler’in ayrışma-bireyleşme sürecini anlatan gelişim kuramına bakmak gerekmektedir. Mahler, devletten ve vakıflardan aldığı dayanakla, kuramını geliştirmek gayeli, büyük kentlerin kenarlarındaki varoşlara klinikler açmıştır. O kliniğin etrafındaki beşerlerle anlaşarak, çocuklarıyla birlikte gelerek çocuğun anneyle ilgisini, yıllar içindeki gelişimsel öyküsünü takip etmeyi sağlayacak bir laboratuar ortamı oluşturmuştur. Bu süreç annenin hamileliğinden itibaren başlayacaktır. Bu inceleme bir küme anne üzerinde yaklaşık yirmi yıla dayanan bir incelemedir ve bu formda bebeğin gelişimsel sürecini takip etmeye başlamıştır. Bir anne bebeğine gebe kaldıktan sonra bebeğine dair nasıl bir zihinsel tasarım oluşturuyor, bebeği doğduktan sonra nasıl kucaklıyor, ona nasıl bakıyor, muhtaçlıklarını giderirken neler yapıyor… tüm bunlar bu ortamda inceleniyor. Bu incelemede bütün çocukların ruhsal olarak geçirmek zorunda oldukları evrelerin olduğunu gözlemliyorlar. Bir bebek bu evrelerden adım adım ilerliyor. Biz buna epigenetik açılım diyoruz. Nasıl ki DNA birinci zigot hücreden katmer katmer açılır ve harika bir dizayn olan insanoğlunu meydana getirirse ruhsal yapı da güya kodlanmış ve sıkıştırılmış ruhsal belgelerin makul etaplara gelmesiyle birlikte açılıyor. Bu nasıl bir şeydir? Birinci başta anneyle bir olduğunu düşünen anneyle kaynaşan bir sistem daha sonra anneden ayrılan bir sisteme dönüşüyor. Margaret Mahler, yaptığı bu çalışmalardan sonra çocuğun ayrışma bireyleşme ve bağımsız bir insan olabilmesiyle ilgili 4 alt evre belirlemiştir: 1. Otistik Devir (0-2 ay) 2. Sembiyotik Periyot (2-4 ay) 3. Ayrışma Bireyleşme Devri a. Farklılaşma Periyodu (4-8 ay) b. İdman Devri (8-17 ay) c. Tekrar Yakınlaşma Devri (17-24 ay) d. Bireyleşme Devri (24-36 ay) 4. Bireyleşmenin Devamı (Entegrasyon) Bu devirlerin hepsini izah etmek mümkün değil; yalnız borderline patolojiye neden olan gelişimsel duraklamanın hangi periyoda denk geldiğini belirtmek ve ne manaya geldiğini açıklamak da bir zorunluluktur. Bu periyot 17-24 aylar ortasına denk gelen “Yeniden Yakınlaşma” periyodudur. Çocuk bu periyottan bir evvelki periyot olan “Egzersiz Dönemi”nde artık yatay durumdan, dikey konuma geçiş yapmıştır ve dünyayı keşfetmeye yönelik antrenmanlarına başlamıştır. Keşfetmek için hiç bilmediği harikulade bir dünya vardır ve artık çocuk için “dünyayla aşk yaşama” vaktidir. Bu keşif ruhu “Yeniden Yakınlaşma” periyodunda tavan yapar ve şayet çocuğun dünyayı keşfetmesine anne çanak fiyat, ona “haydi durma keşfet” diyen gözlerle bakarsa, çocuk birey olabilme, tek başına varolabilme, kendi kararlarını verebilme… üzere çok çok değerli özellikleri kazanma yolunda çok değerli bir eşiği atlar, yeni bir gelişimsel basamağa sağlıklı bir halde ilerler. Yalnız bu periyotta ikircikli bir his yaşar çocuk. Bir tarafta birey olmanın, bağımsız olmanın hazzı vardır öteki tarafta anneden ruhsal manada büsbütün ayrışmanın yası vardır. Bu ikircikli his çocukta öfke yaratır. Pekala bu durum desteklenmezse ve anne gerekli dayanağı vermezse, veremezse ne olur? Çocuk keşfetmek için fevkalade bir heyecanla ve coşkuyla annenin kucağından ayrılır ya da ayrılmak ister. Çocuğun kendinden ayrılması annenin ruhunda bir kayıp duygusu yaşatır, panikler. Çocuk biraz uzaklaştığı vakit bakışıyla, duruşuyla harikulade bir tasa gösterir. “Aman başına bir şey gelecek!” telaşını yaşar. Çocuk korkuyu görür görmez sonu çoktan aştığını fark eder, büyük bir endişeyle annenin kucağına geri döner. Anne çocuğun ayrılamasından ötürü bir korku duyduğunda ne yaptı? Dertlendi değil mi, korkusunu lisana getirdi. Çocuğun başına bir şey gelebilir, çocuğu bir diğeri alıp götürebilir… Bunu çok haklı münasebetlerle etrafa da izah edebilir. Etraftan da onun ne kadar ilgili bir anne olduğuna dair geribildirimler alır. Fakat çocuğu mahvediyor, öykünün aslı öyledeğil. Çocuk bu bakışlara karşın gitmeye devam ederse içindeki bağımsızlık arayışı ve içten gelen özerklik duyumu ile anne çocuğu ile ilgili sevgisini keser. Yüzünü asar. İşte çocuğun hayatının kaydığı dakika bu dakikadır. Hiçbir çocuk annesinin sevgisi ve ilgisi olmadan yaşayamaz. Annenin küsmesi kadar çocuklara verilecek büyük ceza yoktur. Çocuk orada yakıtsız kalır, yapacağı tek şey merkez üssüne, anneye geri dönmektir. Merkez üssüne, anneye döner. Çocuk anneye yaklaştıkça annenin yüzünde güller açar ve çocuğu ödüllendirir. Endirekt bir telkin olarak anne çocuğa der ki: “eğer benden uzaklaşırsan yalnız kalmaya mahkumsun, ben seni sevmem ve terk ederim. Şayet benim dediklerimi yapar ve bana ahenk gösterirsen ben seni severim.” Bunun ismi şartlı sevgidir. Yani seni sen olduğun için sevmiyorum. Benim dediklerime uyarsan seviyorum demektir. Çocuk da annenin sevginse mazhar olabilmek için gerçek bizatihi vazgeçip bir düzmece kendilik oluşturur, yani kendinden vazgeçer. “Benim hiçbir bedelim yok , pahalı olabilmem için annemin beklentilerine uygun davranmalıyım. Uslu olmalıyım, çalışkan olmalıyım, başarılı olmalıyım, annemin kelamından çıkmamalıyım…” niyeti oluşur çocukta. Pekala anne ilgi ve alakasını kesen gözlerle, sevgisini ilgisini kesen gözlerle bakarsa çocuk ne hisseder? Materson buna “Terk Depresyonu” ismini vermiştir. Terk depresyonuyla ilgili Masterson şu notları kaydetmiştir: “Bu depresyonun Spitz tarafından anaklitik depresyon olarak isimlendirilen ve hastanın hayatta kalabilmek için muhtaçlığı olduğuna inandığı dayanak ya da benliğinin kısmen ya da büsbütün yitirilmesi ya da yitirilecek olması tehdidiyle yüzleştiği duygusal duruma benzeri özellikleri olduğu görülmektedir. Hastalar bu durumu sıklıkla kol yahut bacaklarını kaybetmek ya da oksijen, plazma ya da kan üzere hayati kıymeti olan unsurlardan yoksun kalmak üzere fizikî bir his olarak söz etmektedir.” (From Borderline Adult to Functioning Adult: The Test of Time. S. 17) Terk depresyonunun barındırdığı hisleri Mahşerin Altı Atlısı olarak isimlendirmiştir. Bu hisler şunlardır: 1. İntihara meyilli depresyon 2. Öldürücü öfke 3. Panik ve anksiyete 4. Boşluk ve hiçlik 5. Utanç ve suçluluk 6. Ümitsizlik ve çaresizlik Bu hisler tahammül edilmesi, hissedilmesi çok acı veren hislerdir. Kişi bu hisleri hissetmemek için, bir kalkan oluşturmak için savunma haline geçer. Bu durumu Materson Kendilik Üçlüsü olarak isimlendirmektedir. Bu şu halde izah edilebilir: Kişi kendilik aktivasyonu gerçekleştirmek için adım atar (çocuğun annenin kucağından inerek dünyayı keşfetmek istemesi, 22 yaşında bir gencin diğer bir kentte üniversite okumak istemesi…), akabinde terk depresyonu hisseder (çünkü annenin istekleri dışında kendi istediği bir aktiviteyi yapmak istemiştir) ve en son da savunma gelir. Kişilik bozuklukları şahsen olayın savunma boyutunu oluşturur. ( Borderline, Şizoid ve Narsisistik Kişilik Bozuklukları) Hasta iç dünyasında bu hislerin yaratacağı acıyı uyuşturmak maksadıyla, art plandaki terk depresyonunu hissettirdiklerine katlanamadığı için, harekete vurma dediğimiz bir kadro davranışlar sergileyebilir. Bunlar; hiç tanımadığı şahıslarla denetimsiz olarak seks, uyuşturucu kullanımı, alışveriş yapma, sürat yapma, çok konuşma, çok fazla ibadet etme… üzere davranışlar olabilir. En temel savunma düzeneklerinden biri bölme (splitting) savunma sistemidir. Onlar için dünya ya siyahtır, ya beyazdır. Gri diye bir renk yoktur. Bu mekanizmayı kısaca şöyle açıklayabiliriz: Bebeklik devrinde bir yanda gülen anne, muhtaçlıklarını karşılayan anne, başka yanda kakasını, çişini yaptığında yüzünü ekşiten, öfkelenen, berbat anne. Bebek bu iki anne tipinin tıpkı anne olduğunu, güzel ve makus özellikleriyle bir ortada bulunduğunu kavrayacak ego kapasitesine sahip olmadığı için iyiyi ve kötüyü bir ortada tutamaz, birbirine karışmaması için ayırır tabiri caizse. Âlâ anne ve berbat anne olmak üzere iki anne vardır onun için. Ta ki 4-5 yaşında ego kapasitesi gelişip bunları düzgün ve kötüyü bir ortada tutacak kapasiteye erişinceye kadar. Fakat tutarsız, his düzenleme hünerinden yoksun, borderline yapıdaki bir anne çocukta ömür uzunluğu bu düzeneğin devam etmesine yol açar. Pekala nasıl oluyor da biraz evvel bahsettiğimiz çocukluk periyodundaki ilgiler yetişkinlikte bu hale geliyor? Benim annelerim, annelerimin uzantıları olan öteki beşerler, başkalarını şad etmek zorunda hisseder kişi. İrtibatta, ilgide kalmalıyım ne olursa olsun der. Örneğin yeni tanıştığı birisiyle seks yapan borderline bir hastanın gayesi orada seks yapmak değildir, ilişkide kalabilmek emeliyle, sevilebilmek ismine ödediği bedeldir! Borderline hastaların en kıymetli özelliklerinden biri ne değerine olursa olsun alakayı devam ettirme istekleridir, kontakta kalma istekleridir. Bu da başkasına boğulma hissi yaşatır. Zira karşısındakine yapışmıştır. Bu arkadaşlarımıza günlük hayatımızın her yerinde rastlarız. Çok süratli bir halde his salınımı yaşarlar. Örneğin beş dakika evvel size çok küçük bir nedenden ötürü demediğini koymayıp, sizi dünyanın en aşağılık insanı yapıp, beş dakika sonra size sinemaya gitmeyi teklif edebilir. Siz şaşırırsınız, kendisine de söylediklerini hatırlatırsınız. O da o denli şeylerin olabileceğini kıymetli şeyler olmadığını söyler. Burada olan şey, olayın bilgisinin farkında olması lakin hissinin beyin tarafından işlenememesidir, hissin geçmemesidir. Borderline hastalar nörobiyolojik açıdan his düzenleme marifetine sahip değildirler. Bu bireylerle konuşurken adeta yumurtaların üzerine basarak konuşursunuz, ne vakit patlayacağını bilemezsiniz. Bu his düzenleme maharetini ve yaşadığı öteki bütün olumsuz tarafları gidermenin yolu kişilik bozuklukları alanında çalışan bir terapistten yardım almaktır.
