Hareketli mi, haylaz mı, sevinçli mi, “çok zeki ondan” mı, yoksa hiperaktif mi?
Her çocuk vakit zaman gerilim, coşku ve gibisi faktörlere bağlı olarak hiperaktif özellikler gösterebilmektedir; lakin gerçek hiperaktivitede çocuk bu özellikleri vakit zaman değil hep gösterir. Bir çocuğun nitekim hiperaktif olduğunu söyleyebilmek için sorun olarak kabul edilen davranışların geçmişi ve sebepleri düzgünce araştırılmalı, başlangıç yaşı ve devam etme mühleti göz önünde bulundurulmalıdır.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu çocuğun yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayan çok hareketlilik, ataklık ve dikkat mühletinin kısalığı ile kendini gösteren kalıcı bir psikiyatrik bozukluktur. Beraberinde değişik ölçüde öğrenme zahmetleri ve özel öğrenme bozukluklarını da içerebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunda belirtiler 7 yaşından evvel ortaya çıkmıştır ve en az 6 aydır devam etmektedir. Ayrıyeten bu belirtilerin en az iki başka ortamda (örneğin hem mesken hem de okul ortamında) gözlemleniyor olması ve bireyin günlük ömrünü etkileyecek seviyede ağır olması gerekir.
Toplumda yaygın olarak çok zeki olan çocukların hiperaktif olduklarına inanılır. Meğer bu hakikat değildir. Tersine hiperaktif çocukların birçok olağan zekâya sahiptirler. Ayrıyeten olağan altı zekâ seviyesi olan ve DEHB’nun eşlik ettiği çocuklar da vardır.
DEHB’nun okul öncesi ve okul çağı çocuklarında ortalama görülme sıklığı % 3-5’dir. Ülkemizde kentsel kesimde ilkokul çocuklarına yönelik bir yaygınlık çalışmasında sıklık oranının % 6,5 olduğu tespit edilmiştir. Erkeklerde görülme sıklığı kızlara oranla 4-9 kat daha fazladır.
DEHB’nun alt tipleri
Belirtiler; dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik başlıkları halinde 3 alt kümede toplanmıştır. DEHB gösteren çocukların kimileri yalnızca dikkatsizlik belirtilerini, kimileri yalnızca hiperaktivite- dürtüsellik belirtilerini, kimileri ise hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite- dürtüsellik belirtilerini bir ortada gösterebilmektedir.
1.Dikkat eksikliğinin önplanda olduğu tip:
Dikkat eksikliği, dikkat mühletinin ve yoğunluğunun bireyin yaşına nazaran daha az olması durumudur. Dikkat mühleti ve yoğunluğu her yaşta farklıdır. 5-6 yaşlarındaki bir çocuk için olağan kabul edilebilecek dikkat mühleti, 12 yaşındaki bir çocuk için kısadır. Bu nedenle her birey kendi yaş dilimi içinde değerlendirilmelidir.
Uyarana ve etrafa ilişkin birtakım faktörler dikkat mühleti ve yoğunluğunu tesirler. Ödev başında on dakikadan fazla oturamayan bir çocuk, bilgisayar başında saatlerce oyun oynayabilir ya da sevdiği bir televizyon programını uzun mühlet izleyebilir. Bu, onda dikkat eksikliği olmadığını göstermez. Dikkat eksikliği olan bir birey için, dikkatin bir noktaya odaklanması ve sürdürülmesi kalabalık, gürültülü ortamlarda daha da zordur. Bununla birlikte birebir ilgilerde, sakin ortamlarda ve ilgisini çeken mevzularda daha uzun müddet odaklanabilir.
Bu sorunu taşıyan bireyler muhakkak bir bahse odaklanmakta zahmet çekerler ya da dikkatleri basitçe dağılır. Dağınık ve unutkandırlar, sık sık eşya kaybederler. Okul devrindeki çocuklarda derse odaklanamama, ders araç gereçlerini sıklıkla kaybetme, üzerine aldığı vazifeleri bitirememe, öğretmeni dinlememe, ödev yahut imtihanlarda sık kusur yapma ön plandadır. Okumaya ilgisi azdır, okurken ve yazarken yanlışlar yapabilir.
2.Hiperaktivite ve impulsivitenin ön planda olduğu tip:
Çok hareketlilik (hiperaktivite); bireyin, yaşından ve gelişim seviyesinden beklenmeyecek seviyede hareketli olmasıdır.
Dürtüsellik (impulsivite); genel olarak bireyin kendisini denetim edebilmesinde bir sorun olmasıdır. Bu tıp bireyler yapacakları şeyin sonucunu düşünmezler, akıllarına geleni çabucak yaparlar ya da çabucak söylerler. Acelecilik, istekleri erteleyememe, kelam kesme, sıra bekleyememe üzere özellikleri olan bireylerde bu sorunun olduğu düşünülür.
Hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu bireyler genellikleçok konuşur, güya bir motor tarafından sürülüyormuş üzere hareketlidir, elleri ayakları kıpır kıpırdır yahut oturduğu yerde kıpırdanıp durur. Küçük çocuklar daima koşuşturur yahut tırmanır, okulda oturması beklenen durumlarda oturduğu yerden kalkar. Sakin bir biçimde oyun oynama ya da boş vakit geçirme zorluğu yaşarlar. Sıra beklemekte zahmet çekerler, diğerlerinin kelamını keser ya da yaptıklarının ortasına girer, sorulan soruların karşılığını soru tamamlanmadan yapıştırırlar.
3.Birleşik tip:
Hem dikkat eksikliği hem de çok hareketlilik- dürtüsellik belirtileri tıpkı anda ağır olarak görülür. En sık görülen tip birleşik tiptir.
TEŞHİS ve TEDAVİ
Teşhisin konulabilmesi için bir psikolog tarafından çocuğa; gelişim seviyesini, mental marifetini ve davranış sorunlarını kıymetlendirmek üzere testler uygulanır. Ailenin ve öğretmenin müşahedeleri, daha evvelce yapılandırılmış formlar aracığıyla incelenir.Bir çocuk psikiyatrisi tarafından muayene ve gerekli tetkikler yapılır. Tüm dataların bir ortaya getirilip kıymetlendirilmesi ile tanıya gidilir.
DEHB belirtileri 3 yaş civarında dikkati çekmekle birlikte çoklukla ilkokula başlamayla birlikte daha da belirginleşmektedir. Bu belirtileri gösteren çocuklar 3-6 yaş devrinde yerinde duramayan, kendini tehlikeden sakınmayan, yaşıtlarına karşı kaba kuvvet kullanan, sık sık diğerlerinin konuşmalarını kesip ortaya giren, yaramaz ve şımarık bir görünüm sergileyen özelliktedirler. Aile bu durumu ekseriyetle çok ciddiye almaz ve büyüyünce geçer halinde bir hal takınır. Fakat çocuk büyüyüp ilkokul çağına geldiğinde okuldaki ahenk meseleleri başlar ve öğretmenin de belirtileri tespitiyle durumun ciddiyeti anlaşılır. Zekâ seviyesinde bir sorun yoksa ve ek bir öğrenme sorunu eşlik etmiyorsa 1. ve 2. sınıfta sorunun ders başarısına tesiri fazla hissedilmeyebilir. Fakat 3. sınıftan itibaren derslerin ağırlaşmasıyla okul performansı da düşmeye başlar.
Dikkat eksikliği için meskende neler yapılabilir?
Psikolog ve tabibin bulgularının sonucuna nazaran sorunun boyutları belirlenir. Çocuğun davranış sıkıntılarına yönelik terapi, anne- baba eğitimi, öğretmen eğitimi, sınıfta uygun ortamın düzenlenmesi, mesken ortamının ve odasının düzenlenmesi ve ilaç tedavisi üzere gerekli eğitim ve tedavi prosedürleri başlatılır.
Bu meseleyle başa çıkabilmek için ailenin tabip ve terapist ile devamlı işbirliği içinde olması büyük ehemmiyet taşımaktadır. En faal tedavi, davranış ve eğitim alanındaki tedavi prosedürleri ile ilaç tedavisinin eş vakitli sürdürülmesidir.
