Yasemin SALİH
Dünya yeni bir pandemi dalgasıyla savaşırken, birçok memleketler arası yayında öne çıkan buluşa imza attınız. Takımınızı ve alamet-i farikanızı anlatır mısınız?
Dünya artık değişim safhasını geçti, dönüşüm sürecinde. Biz burada 25-30 kişilik bir grupla bilimsel araştırmalar yapıyoruz. Bunun dışında pek çok kümeyle işbirliği içindeyiz. Harvard Sabri Ülker Merkezi’nde 10’dan fazla ülke ve kültürden bilim insanıyla ışıyoruz. Bu, bilimin ayrıcalığı. İnsan çeşitliliğinin verdiği zenginliği kullanabiliyorsunuz. Açık ve özgür bir araştırma alanımız var. Bence en büyük bahtımız bu.
Başta diyabet olmak üzere metabolizma sisteminde kıymetli tesirleri olan bir hormon keşfini duyurdunuz. Öyküsünü öğrenebilir miyiz?
Sabri Ülke Merkezi’nin temel alanı metabolizmanın moleküler yapısına odaklı çalışmalar. Beden metabolic istikrarını oluştururken, iç-dış etkenlere karşı gerçek cevap verebilmek için organlar ortasında pek çok bağlantı kuruluyor. Bu bağlantı hücreler ortasında, dokular ortasında, organlar ortasında yapılıyor. Biz de yağ dokusunun öbür organlarla bağlantısı üzerinde çalışıyorduk uzun müddettir. Zira güç yağ hücrelerinde depolanıyor. Bedende pek çok organ faaliyetlerini güç durumuna nazaran ayarladığı için bu çok değerli. Öteki taraftan bedendeki birçok organın ortasındaki bağlantının ayrıntıları çok uygun biliniyor lakin yağ hücreleriyle organlar ortasındaki irtibat çok yeterli bilinmiyor. Yağ dokusu güç rezervini sisteme verirken o gücün organlar tarafından nasıl algılanacağı çözülememiş bir soru. Burada yağ dokusu yıkımı çok değerli lakin yıkımının denetimli olması gerekiyor. Daima yıkılırsa bedene çeşitli ziyanları oluyor. Örneğin Tip 1 ve Tip 2 diyabetlilerde denetimsiz yağ yıkımı var. Biz, bu projede “Yağ yıkımıyla birlikte hangi sinyal öbür organlara gidiyor, nasıl bağlantı kuruluyor ve hastalığa nasıl katkıda bulunuyor” sorularının karşılığını aradık.
Bunun birinci ipuçlarını 10 yıl evvel yakalamıştık. Yani bu buluşun 10 yıldan uzun süren bir kıssası var. Bu çalışmalar sırasında yağ asitlerini birbirine bağlayan bir protein bulduk. FABP4 ismindeki bu protein yağ yıkımında salgılanan birinci protein tabiatındaki sinyal. Ancak bu protein ne işe yarıyor, nasıl çalışıyor? Bunu ortaya çıkarmak için de o proteinin olmadığı durumdaki tesirleri görmek istedik. Karşımıza enteresan bir tablo çıktı. FABP4 proteini olmadığında pankreastaki beta hücrelerinin arttığını gözümüzle bile gördük. Bu büyük bir ampul yaktı. Bu tesirin sistemlerini ararken de FABKIN hormonunu bulduk. FABKIN, çok değişik bir hormon. FABP4, kana girdikten sonra iki proteini daha yanına alıyor, tabir yerindeyse bir çete kuruyor. Bu üçlü FABKIN kompleksini yaptıktan sonra güç ünitelerini düzenleyip sinyali oluşturuyor.
Peki, yağ yıkılırken oluşan bu sinyal ne diyor?
Kontrolsüz yağ yıkımında oluşan bu çete, sistemde devamlı kaldığında insülini baskılıyor, beta hücrelerini dejenere ederek insülin yetersizliğine neden oluyor. Biz bunu da engellemek için bir ilaç prototipi geliştirdik. Bu ilaç işte bu çeteyi dağıtıyor. Tip 1 ve 2 diyabet’de FABKIN proteinleri çok yüksek olduğu için bu seviyelerin olağana döndürülmesi ile işlev kaybını ve dolayısı ile diyabet gelişimini de engelleriz diye düşündük.
Diğer hastalıkların tedavisinde de kullanılabilir mi FABKIN?
Şu anda elimizde kimi ipuçları var ve büyük olasılıkla etkileyeceğini düşünüyorum. Örneğin polikistik over hastalığında da benzeri süreçler gözleniyor. Metabolik hastalıklar kümeler halinde oluşuyorlar. FABKIN’in de bu kümeleşmeye taban hazırladığını öngörüyoruz. Bu, karaciğer yağlanması, teneffüs ve kalp-damar hastalıklarında da geçerli olabilir. Yani metabolizmayı ilgilendiren pek çok hastalığın tedavisinde değerli bir yol göstereceğini düşünüyoruz.
Salgında enfeksiyonlar, virüs sıhhat sistemlerinde öne çıktı. Sizce gelecekte hangi sıhhat sıkıntılarına yoğunlaşacağız?
Enfeksiyon hastalıkları, her vakit olduğu üzere değerini koruyacak. Bu tarih boyunca bu türlü oldu. Öte yandan kronik hastalıkların da külfeti çok ağır ve bu önceliğini sürdürecek. Dünyada yarım milyar insan diyabetli. Bu metabolizma hastalıklarından yalnızca biri. Türkiye’nin diyabette karnesinin çok âlâ olduğunu söyleyemeyiz. Metabolizma ile enfeksiyona yatkınlık ve vefat riski ortasındaki temas çok güçlü. O nedenle gelecekte metabolizma hastalıklarının, artan enfeksiyonlarla daha da öne çıkacağına inanıyorum. Bir de ruh sıhhati ve hudut sistemi sorununu sayabiliriz.
Ruh sıhhati neden küresel bir sorun olarak görülüyor?
İnsanların hayat usulleriyle ilgili dönüşüm ruh sıhhatiyle uyumlu değil. Süratle büyüyen bir sorun var ve dünyanın hiçbir yerinde bu gereksinime karşılık verecek kâfi sistemler yok. Uzmanlardan ilaca, hastaneden sigorta sistemine kadar açık olan bir alan. Sistemin dayanılmaz eksikleri var ve bunun üzerine ivedilikle gidilmesi hayati bir mevzu bence.
Peki, bu FABKIN, beyinle de bağlantı kuruyor mu? Sizin hormon, beyin sıhhatiyle ilgili tedavilerde de yarar sağlar mı?
Bu çok güzel bir bakış açısı. Bu türlü bir bilgi yok lakin elbette olabilir. Bedende en fazla yağ içeren organ beyin. FABKIN’in bir kesimi ve onun da kardeşleri beynin çeşitli hücrelerinde bulunuyorlar, üstelik ana fonksiyonları bilinmiyor. Beyin üzerinde çalışan çok bilim insanı var. Elimizdeki bilgileri onlarla da paylaşıyoruz. Elbette FABKIN’ın bu süreçte tesiri olabilir.
Sabri Ülker Center’da grubunuzla gündeminizde öbür neler var? Sıradaki buluş neyle ilgili olacak?
Öncelikle FABKIN’i insanlara uygulanabilir hale getirmeye odaklandık. Tahminen de diyabeti bu sayede engelleme ve tedavi etme imkanımız var ve bu mevzuda işbirlikleri içerisindeyiz. Fakat elbette tüm gücümüzü buna ayırmış değiliz. Önümüzde, yakın vakitte açıklayabileceğimiz üç değerli çalışma daha var. Birincisi karaciğer hastalıklarıyla ilgili. Karaciğerde hücre içindeki moleküler mimarinin nasıl kurulduğunu ve metabolizmayı nasıl yönettiğini ortaya çıkaran teknolojiler üzerinde çalışıyoruz. İkinci olarak astım diyebilirim. Lakin şişmanlıktaki astım üzerinde yoğunlaştık. Zira olağan astım tedavileri, şişmanlık astımında tesirli olamıyor. Bunun nedenleri, şişmanlık astımındaki moleküler sistemlerin çok farklı olması ve bununla ilgili elimizde kıymetli ipuçları bulunması. Üçüncüsü de evet, herkes üzere biz de COVID üzerinde çalışıyoruz. Virüsün hayat döngüsünde, konağın metabolizması değerli. Demek ki virüsün de konağın metabolik yollarına muhtaçlığı var. Bunu anlamaya çalışıyoruz ve tedaviyi de etkileyeceğini düşünüyoruz.
BİLİMİN YENİ KUŞAK TAKVİYE MODELİNE MUHTAÇLIĞI VAR
Salgınla birlikte bilimsel araştırmaların değeri, değeri de arttı. Pekala bilim ekosistemi ne durumda?
Bilim insanları olarak hepimizin çalışmaları fonlarla yaşıyor. Bu fonlar altı aydan iki yıla kadar sürebiliyor ve tabi bunlar için daima müracaatlar yapmanız, müsabakanız gerekiyor. Şayet sonuçta bir makale, yayın, atıf ile ölçülen gelişmeler olursa dayanak devam edebiliyor. Lakin bu fonlama döngüsü içinde büyük bir bilimsel araştırmayı, değerli ve sıkıntı bir sorunu çözmenize imkan yok. Hem uzun periyodik projeleri sürdürmek hem de takımların devamlılığını sağlamak için. Bu döngüde 25 yıl yaşadık. Sabri Ülker Merkezi’nin kurulmuş olması bizler için büyük bir ayrıcalık ve projelerimizin duraksama olmadan ilerlemesini, çetin sorulara yanıt aramamızı mümkün kılıyor. Bu, sahiden çok vizyoner bir yaklaşım. Hem ülkemiz hem de bilim ismine büyük bir hareket. Biz burada hem sıra dışı fikirler üzerinde çalışıyoruz hem de yeni kuşak bilim insanlarını yetiştirecek, ilham veren sistemlerin hayata geçirilmesini hedefliyoruz. Bunun için Ülker ailesine ve Vakfına minnettarım. Bilhassa pandemiyle birlikte bu türlü modellerin çağdaş bilim için ne kadar kritik olduğu ortaya çıktı. Bilimin artık daha yaratıcı, yeni kuşak bir uygulama ve dayanak sistemine muhtaçlığı var. Eski model artık bilim insanlarını, bilhassa genç jenerasyonu rahatsız ediyor. Bilimin herkese açık yürütüldüğünde işbirliği yapıldığında, ağır fonlama kelam konusu olduğunda nasıl muazzam sonuçlar verebildiğini herkes gördü. Bilim, tahminen de insanlık tarihinin en dayanılmaz performansını pandemide ortaya koydu. Bundan sonra da araştırma sistemleri değişecektir. Ancak ne yazık ki pek çok üniversite hala bunun farkında değil.
YENİ JENERASYON BİLİM BEŞERLERİNE KULAK VERMEK GEREK!
Nasıl yani, en çok üniversiteler farkında olmamalı mı?
Müthiş bir dönüşümden bahsediyoruz. Bu ortamda uyanışın da çok süratli olması gerekir. Üniversitelerin kendilerini pozisyonlamaları değişmeli. Akademisyenin hayatı her yerde çok güç. Bilhassa genç nesil artık öbür modellerle çalışmak istiyor. Yalnızca bilime vakit ayırmak ve yaratıcı çağlarını en aktif halde, inançlı ve özgür geçirmek istiyorlar. Benim neslimdeki akademisyenlerin mesleklerinin değerli bir kısmı bilim dışı işlerle geçti. Fonlar, raporlar, regülasyonlar, protokoller, editörler, hakemler vs ile bitmeyen bir mücadele… Yeni nesil ise bunları anlamsız buluyor. Arayış içindeler. Buna karşılık veren kuruluşlar var. Yeni enstitüler, merkezler kuruluyor. Filantropi ile üniversite bir ortaya geliyor. Bu gençlere alan yaratıyorlar. Gençleri özgür bırakıyorlar. Uygulamaya geçiş yollarını açık tutuyorlar. Sabri Ülker Merkezi bu yeni modeli pandemiden çok evvel görüp başlamıştı. Biz bilim insanlarının, hepimizin saplantısı; hayatımız sona ermeden insanların ömrüne dokunabilecek bir şey bırakabilmek. Önümüzdeki devirde, birtakım katı kurallar esnekleşmesi ile, bilimsel açıdan daha paylaşımcı, özgür ve uygulamayı destekleyen bir periyoda giriyoruz. Bu da güzel bir şey.
TÜRKİYE BİLİM DİASPORASIYLA YETERLİ BAĞ KURMALI
Bilimde beyin göçü, gelişmekte olan ülkelerin sorunu olarak görülüyor. Siz tabloyu nasıl görüyorsunuz?
Bilim kozmiktir. Ulusal ve üniversal birbirinin alternatifi yahut düşmanı değildir bilimde. Tam zıddı ikisi bir ortada yürümeli. Bu nedenle beyin göçü değil beyin dolanımı olarak görüyorum. Bana nazaran bilim insanları serbestçe dolaşmalılar, hatta ben bilim beşerlerine vize bile uygulanmamalı diye düşünüyorum. Bu sirkülasyon, aslında gelişmekte olan ülkeler için de sağlıklı. O ülkedeki bilimi de besliyor ama… Ta ki bu muhakkak bir eşiği geçene yahut o ülke, bilim diasporasından istifade edemeyene kadar. Diaspora, anayurt ile ilişki kuramıyorsa ve ülkedeki kritik kütle korunamaz ise artık beyin yıkımı olur. Türkiye için de bu türlü bir tehlikenin ortaya çıkmaması için. bunu dikkatle izlemek ve kimi uygulamaları hayata geçirmek gerekiyor. Türkiye’nin ömür bilimleri ve mühendislikte çok güçlü bir diasporası oluşmaya başladı. Gençler muazzam işler yapıyor. Biz de Sabri Ülker Merkezi olarak bu gençleri takip ediyoruz, teşvik ve takviye vermeye çalışıyoruz. Gelişen bu diasporayı Türkiye ile angaje etmekte başarılı olmak zorundayız. Diaspora ile Türkiye’deki bilim insanları ortasında güçlü köprüler kurulmalı, akışkan ve ağır bir trafik olmalı. Bunun için de güçlü, bağımsız bir çatı ve fonlama yapısı olmalı. Ayrıyeten bilim insanlarının sağlıklı çalışabilmeleri için özgür ortam yaratılmalı. Bilim insanları itimat içinde olmalı (ekonomik problemler ve gelecek dertleri yaşamamalı) ve üçüncü olarak da bilimsel çalışmaların uygulamaya geçiş yolları açık olmalı, kâfi seviyede fonlanmalı.
