Yeme tavrı motor, bilişsel, toplumsal, duygusal gelişimlerin merkezi ve çevresel faktörler tarafından düzenlenmesiyle oluşan kompleks bir yapıdır. Doğumla başlayan anne bebek bağından itibaren bütün toplumsal alakaların oluşumuyla da ilgilidir. Yeme davranışı çeşitli haz ve acı verici yaşantılarla ilişkilendirilmektedir (Saygılı, 1999).
Psikoloji literatüründe tavır; bireye yüklenen ve kişinin hisleri, kanıları ve davranışlarını meydana getiren eğilim olarak tanımlanmaktadır (Smith, 1968; akt. Arkonaç, 2008). Bu açıdan değerlendirildiğinde tavırların, şahıslar tarafından sergilenen somut davranışları değil, davranışlara taban hazırlayan soyut eğilimleri kastettiği düşünülmektedir. Bu kavram yeme tavrı ile ilişkilendirilerek incelenirse, yeme tavrı kişinin yeme ve beslenme ile ilgili hisleri, kanıları ve davranışlarını meydana getiren eğilimi olarak tanımlanabilir (Arkonaç, 2008).
Yeme tavrına getirilen öteki bir kavramsal bakış açısı, yeme tavırlarının çocukluktan itibaren ailesel, toplumsal faktörlere ve öğrenmeye bağlı geliştiği; ayrıyeten bireylerin neyi yemeleri konusunda seçimlerini kapsadığı tarafındadır (Shafran ve Robinson, 2004). Kişinin ne yiyeceği, ne vakit yiyeceği, nasıl yiyeceği, ne kadar yiyeceği ve kiminle yiyeceği üzere seçimlerini kapsayan yeme tavrı, sadece biyolojik gelişim ve fizyolojik muhtaçlıklar çerçevesinde hudutlu kalmayan, ruhsal ve toplumsal değişkenlere bağlı olarak değişebilen bir kavramdır (Shafran ve Robinson, 2004).
Yeme bozukluğu (YB) ise, yeme davranışlarındaki şiddetli bozukluklarla bellidir. Bunlar; olağan beden yükünde kalmayı reddetme nedeniyle kısıtlı yeme ve/veya çok antrenman yoluyla kilo vermeye yönelik çok uğraşın var olduğu, kilo alımına yönelik ağır dertlerin yaşandığı, kilo almaktan sakınmak için kendini kusturma, laksatif ve diüretiklerin yanlış kullanımı üzere uygunsuz dengeleyici davranışların sergilendiği bozulmuş yeme örüntüleridir. Ya da bunların tam aykırısı örüntüde yeme üzerinde denetim sağlayamama hissi ile emsal şartlarda birden fazla insanın yiyebileceğinden çok daha fazlasının yenmesi ve totalde vücut tartısının kişinin kendisini değerlendirmesinde çarpıtılmış tesiri ile gözlenen bozulmuş yeme örüntüleridir (APB, 2005).
Günümüzde bozulmuş yeme tavırları, klinik görünümleri açısından süratle artış gösteren ve yordayıcı faktörleri netleştirilemediğinden uygun tedavi protokolü uygulanmadığında dramatik sonuçlara neden olabilen mümkün YB teşhisinin öncülleri olarak düşünülmektedir (Toker ve Hocaoğlu, 2009).
1. Yeme Bozukluklarının Tanısal Değerlendirmesi
YB, fizikî ve psikososyal boyutu olan; kişinin yemek, vücut yükü ve fizikî manzarası ile ilgili fikirlerinde ve yeme davranışlarında bozulmalarla kendini gösteren durumlar olarak tanımlanmaktadır (Becker ve ark., 1999).
Ruhsal Hastalıkların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı olan DSM-IV-TR’de (Amerikan Psikiyatri Birliği; APB, 2005) YB 3 kategoride yer almaktadır; a)AN olağan beden tartısında kalmayı reddetme ile kilo vermeye yönelik çok uğraş (kısıtlı yeme ya da çok egzersiz) kilo alımına yönelik ağır kaygı ve kişinin kendisini değerlendirmesinde beden yükünün anlamsız tesiri ile karakterizedir, b) Bulimiya Nervoza (BN) yeme üzerinde denetim sağlayamama hissi ile misal şartlarda birden fazla insanın yiyebileceğinden çok daha fazlasını yeme, kilo almaktan sakınmak için uygunsuz dengeleyici davranışlardır (kendini kusturma, laksatif, diüretik ve lavmanların yanlış kullanımı) ve c) Öteki Türlü İsimlendirilemeyen Yeme Bozuklukları (BTA) ise bu iki kategori dışında kalan, kişinin kendisini değerlendirmesinde beden yükünün anlamsız tesiri ile karakterize olmaktadır (APB, 2005).
DSM-V’te (APB, 2013) ise YB’ye ait teşhis kümesinin ismi “Beslenme ve Yeme Bozuklukları” olarak değiştirilmiş, yelpazesi genişletilmiştir. YB; pika (çocuklarda ve yetişkinlerde), geri çıkarma (geviş getirme) bozukluğu, kaçıngan/kısıtlı yiyecek alımı bozukluğu, AN (kısıtlayıcı tıp, tıkanırcasına yeme/çıkarma türü), BN, tıkanırcasına yeme bozukluğu (TYB), tanımlanmış öbür bir beslenme ve YB, tanımlanmamış beslenme ve YB olmak üzere sekiz kümede ele alınmaktadır (APB, 2013).
1.1. DSM-V’deki Anoreksiya Nervoza (AN) Teşhis Kriterleri:
AN devamlı güç alımının kısıtlaması, kilo almaktan ya da şişman olmaktan çok dehşet ya da kilo alımını bozan devamlı davranışlar ve vücut biçimini algılama bozukluğu ile belirlenen YB olarak tanımlanmaktadır (APB, 2013). Tıbbi bir neden olmaksızın gelişen bariz kilo kaybı, tekrar kilo alımının reddedilmesi ve kilo vermeyi sürdürme yahut muhafaza konusunda kararlılık ile karakterize bir psikiyatrik bozukluktur. Bu hastalar, vücut algılarında bozulma olması nedeniyle olağan kilonun altında olduklarını inkâr edebilmektedirler.
DSM-5’e nazaran AN Teşhis ölçütleri aşağıdaki üzeredir;
A. İhtiyaçlara nazaran erke (enerji) alımını kısıtlama tavrı, kişinin yaşı, cinsiyeti, gelişimsel olarak izlediği yol ve vücut sıhhati bağlamında besbelli bir bicimde düşük bir beden yükü, olağan en düşüğün altında ya da çocuklar ve gençler için beklenen en düşüğün altında olarak tanımlanır.
B. Kilo almaktan ya da şişmanlamaktan çok korkma ya da bariz bir bicimde düşük beden tartısında olmasına rağmen kişinin, kilo almayı güçleştiren daima davranışlarda bulunması
C. Kişinin beden yükünü ya da biçimini nasıl algıladığıyla ilgili bir bozukluk vardır, kişi kendini değerlendirirken beden yükü ve biçimine yersiz bir ehemmiyet yükler ya da o sıradaki düşük beden tartısının değerini hiçbir vakit kavrayamaz.
Kısıtlayıcı cins: Kişinin, son üç ay içinde, yineleyen tıkınırcasına yeme ya da çıkarma (örn. kendi kendini kusturma ya da iç sürdüren [laksatif] ilaçlar, idrar söktürücü [diüretik] ilaçlar ya da lavmanın yanlış yere kullanımı) devirleri olmamıştır. Bu alttür, daha çok diyet yaparak, neredeyse hiç yemeyerek ve/ya da çok spor yaparak kilo kaybedildiği görünümleri tanımlar.
Tıkınırcasına yeme/çıkarma tipi: Kişinin, son üç ay içinde, yineleyen tıkınırcasına yeme ya da çıkarma (örn. kendi kendini kusturma ya da iç sürdüren [laksatif] ilaçlar, idrar söktürücü [diüretik] ilaçlar ya da lavmanın yanlış yere kullanımı) devirleri olmuştur.
1.2. DSM-V’deki Bulimiya Nervoza (BN) Teşhis Kriterleri:
BN yineleyen tıkanırcasına yeme nöbetleri ve kilo almayı önlemek için uygunsuz dengeleyici davranışlar (örneğin kusma, laksatif, diüretik kullanımı, çok diyet ya da egzersiz) ile karakterize olan yeme bozukluğudur (APB, 2013). Öteki bir tabirle, çok ölçüde yiyeceği kısa müddette tüketme ve sonucunda kilo almamak için kusma, laksatif ve diüretik kullanma ya da çok idman yapma üzere davranışlarla karakterize bir hastalıktır. Tıkınırcasına yeme atakları çoklukla planlı ve kapalı olmaktadır. Tıkınmanın başlangıcında rahatlama duygusu hissedilir, fakat sonrasında suçluluk duygusu ve tiksinti oluşur. Bulimik hastalar daima olarak ve değerli oranda besini kısıtlamayı başaramazlar ve çoklukla olağan kilodadırlar yahut olağanın biraz üstünde kiloya sahiptirler.
DSM-IV-TR’de (APB, 2005) tıkanırcasına yeme ve uygunsuz dengeleyici davranışların üç aylık bir devirde haftada iki sefer olma koşulu var iken, DSM-5’te (APB, 2013) bu 1’e indirilmiştir. Buna nazaran BN DSM-5’e (APB, 2013) nazaran teşhis kriterleri şöyledir:
A. Yineleyici tıkınırcasına yeme devirleri. Bir tıkınırcasına yeme periyodu aşağıdakilerin her ikisi ile makuldür:
1) Misal şartlarda, emsal müddette, birçok kişinin yiyebileceğinden açıkça daha çok yiyeceği, başka bir vakit ünitesinde (örn. rastgele iki saatlik bir sürede) yeme.
2) Bu devir sırasında yemek yemeyle ilgili kontrolün kalktığı duyumunun olması (örn. kişinin yemek yemeyi durduramadığı duygusu, ne ya da ne kadar yediğini denetleyemediği duygusu)
B. Kilo almaktan sakınmak için, kendi kendini kusturma, iç sürdüren [laksatif] ilaçları, idrar söktürücü [diüretik] ilaçları ya da başka ilaçları yanlış yere kullanma, neredeyse hiç yememe ya da çok spor yapma üzere yineleyen, uygunsuz ödünleyici davranışlarda bulunma.
C. Bu tıkınırcasına yeme davranışlarının ve uygunsuz ödünleyici davranışların her ikisi de, ortalama, üç ayda içinde, en az haftada bir kere olmuştur.
D. Kendilik değerlendirmesi, beden biçiminden ve yükünden yersiz bir biçimde etkilenir.
E. Bu bozukluk, sırf anoreksiya nervoza devirleri sırasında ortaya çıkmamaktadır.
1.3. DSM-V’deki TYB Teşhis Kriterleri şunlardır:
Stunkard (1959) birtakım obez hastalarda tekrarlayan tıkanırcasına yeme epizodlarının olduğunu, hastaların bu yeme davranışlarının denetimleri dışında geliştiğini gözlemlemiştir ve kendilerini çok ölçüde yemekten alıkoyamadıkları tabir ettiklerini belirtmiştir. Stunkard’ın yaptığı bu klinik müşahedeler TYB’nin farklı bir kategori olarak ele alınması gerektiği konusunda kıymetli olmuştur (akt. Cooper ve Fairburn, 2003). Tıkanırcasına yeme, belirli bir vakit diliminde, misal şartlar altında birçok insanın yiyebileceği ölçüden çok daha fazla ölçüde, denetimsizce yemek yeme olarak açıkça tanımlanmasına karşın, pratikte TYB’nin yapılanmamış çok yeme davranışlarından yahut öbür YB’den ayırt edilmesinin çok da kolay olmadığı düşünülmektedir (Cooper ve Fairburn, 2003).
TYB’nin temel kriteri tertipli, uygunsuz telafi edici davranışlar olmadan yalnızca tekrarlayıcı tıkanırcasına yeme epizodlarının görülmesidir. DSM-5’te (APB, 2013) tıkanırcasına yeme ataklarının sıklığı 3 ayda haftada 1 kez olarak yer almaktadır. DSM-5’e (APB, 2013) nazaran tıkanırcasına YB teşhis kriterleri şunlardır;
A. Yineleyici tıkınırcasına yeme periyotları. Bir tıkınırcasına yeme periyot aşağıdakilerin her ikisi ile muhakkaktır:
1) Emsal şartlarda, emsal müddette, birden fazla kişinin yiyebileceğinden açıkça daha çok yiyeceği, başka bir vakit ünitesinde (örn. rastgele iki saatlik sürede) yeme.
2) Bu devir sırasında, yemek yemeyle ilgili kontrolün kalktığı duyumunun olması (örn. kişinin yemek yemeyi durduramadığı duygusu, ne ya da ne kadar yediği denetleyemediği duygusu)
B. Tıkınırcasına yeme periyotlarına aşağıdakilerden üçü (ya da daha çoğu) eşlik eder:
1) Olağandan çok daha süratli yeme.
2) Rahatsızlık verecek seviyede tokluk hissedene dek yeme.
3) Bedensel açlık duymuyorken çok ölçülerde yeme.
4) Ne kadar yediğinden utandığı için kendi başına yeme.
5) Daha sonra kendinden tiksinme, çökkünlük yasama ya da büyük bir suçluluk duyma.
C. Tıkınırcasına yeme ile ilgili olarak besbelli kasvet duyulur.
D. Bu tıkınırcasına yeme davranışları, ortalama, üç ay içinde, en az haftada bir defa olmuştur.
E. Tıkınırcasına yemeye, bulimiya nervozada olduğu üzere yineleyen uygunsuz ödünleyince davranışlar eşlik etmez ve tıkınırcasına yeme, sırf bulimiya nervoza ya da anoreksiya nervozanın gidişi sırasında ortaya çıkmamaktadır.
Yeme bozuklukları ilaç ve terapi iş birliği ile tedavi edilebilmektedir. Mevtle sonuçlanabilecek kadar önemli psikiyatrik sıkıntılar ortasında yer alan yeme bozukluğu belirtilerine sahip olduğunuzu düşünüyorsanız uzman bir psikolog ya da terapistten dayanak almayı ihmal etmeyiniz.
Kaynaklar
Amerikan Psikiyatri Birliği (2013). Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, Beşinci Baskı (DSM-V) (Çev. ed.: E Köroğlu) Doktorlar Yayın Birliği, Ankara.
Amerikan Psikiyatri Birliği (2005). Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, (DSM-IV) (Çev. ed.: E Köroğlu) Tabipler Yayın Birliği, Ankara.
Arkonaç, S. A. (2008). Toplumsal psikolojide insanları anlamak: Deneysel ve eleştirel yaklaşımlar. Nobel Yayın Dağıtım.
Becker, A.E., Grinspoon, S.K., Klibanski, A., & Herzog D.B. (1999). Eating disorders. The New England Journal of Medicine, 340(14), 1092-1098.
Cooper, Z., & Fairburn, C.G. (2003). Refining the Definition of Binge Eating Disorder and Nonpurging Bulimia Nervosa. International Journal of Eating Disorders, 34, 89-95.
Saygılı, F. (1999). Obezite Komplikasyonları Ed: Yılmaz C, Obezite ve Tedavisi Mart Matbaacılık, İstanbul, 41-57.
Shafran, R., & Robinson, P. (2004).Thought-shape fusion in eating disorders. British Journal of Clinical Psychology, 43, 399-407.